Ένα παλιό οδοιπορικό στο μαγικό κόσμο των Αγράφων!

ανηφορίζοντας με μουλάρια τα βουνά των Αγράφων
 πριν από μισό και πλέον αιώνα...

"Αυτά είναι τ' ΄Αγραφα. Ένας κήπος φραγμένος με δαντελωτά βουνά, τα βουνά των Αγράφων τα χιλιοτραγουδισμένα. Τα λημέρια της Κλεφτουριάς. Τα άπαρτα κάστρα. Τα αγναντεύαμε έτσι στητά, μεγαλόπρεπα με τις μυτερές κορφές τους. Χαιρόμαστε που πατήσαμε στ' 'Αγραφα, που γράφουμε για τ' Άγραφα που μιλάμε με τους αγαπητούς μας Αγραφιώτες. Άξιζε τον κόπο. Έπρεπε να ρθούμε. Μια επίσκεψη σ' αυτά τα μέρη σε κάνει άλλο άνθρωπο. Σου δίνει μια χαρά, έναν ενθουσιασμό, μια ικανοποίηση. Όλα σου μιλάνε. Κι οι άνθρωποι και τα βουνά κι οι βρύσες και τα κλαριά και τα πουλιά. Τραγούδι-ποίημα-ιστορίες-παραμύθια-θρύλοι-κατορθώματα ακούονται καθώς περνάς, καθώς ανεβαίνεις τις βουνοπλαγιές, καθώς φτάνεις στα χωριά."

Με μεγάλη χαρά και συγκίνηση το "blog Ευρυτάνας ιχνηλάτης" σάς παρουσιάζει ένα μοναδικό και πολύ σπάνιο περιηγητικό άρθρο το οποίο αναφέρεται σε ένα παλιό νοσταλγικό ταξίδι στ' Άγραφα και τη Νιάλα, κατά τη δεκαετία του '60. Το ιχνηλατήσαμε από ένα δυσεύρετο συλλεκτικό "Ρουμελιώτικο Ημερολόγιο" που κοσμεί την προσωπική μας βιβλιοθήκη (τεύχος έτους 1967 με διευθυντή τον βραβευμένο Ευρυτάνα συγγραφέα Δημήτρη Σταμέλο). 

Το εν λόγω κείμενο είχε γράψει ο αλησμόνητος Ευρυτάνας δάσκαλος Γιάννης Βράχας που ταξίδεψε τότε μαζί με τον φίλο και συμπατριώτη του Δημοσθένη Γούλα στο μαγικό κόσμο των Αγράφων και μας μεταφέρει εικόνες και εντυπώσεις που κυριολεκτικά... απαγάγουν το νου και την ψυχή!

Ιδού:

============

"Τα Άγραφα είχα από μικρός επιθυμία να τα επισκεφθώ. Κάθε χρονιά ήθελα περισσότερο από την περασμένη να κάνω αυτό το ταξίδι. Πάντα, όμως, όλο και κάτι θα βρισκόταν να το ματαιώση. Φέτος τα ψέματα σωθήκανε. Το πήρα απόφαση. Το ταξίδι, μπήκε στο πρόγραμμα του καλοκαιριού. Έτσι, μαζί με τον αγαπητό μου Δημοσθένη Γούλα, που κι αυτός το είχε στο πρόγραμμά του αυτό το ταξίδι, κατά το τέλος Αυγούστου, πήραμε τα... βουνά. 

Με αυτοκίνητο περάσαμε το Καλεσμένο, Μαραθιά, Κεράσοβο-Κρέντη, και σταματήσαμε στον Ποταμό Αγραφιώτη, σε μια τοποθεσία που λέγεται Βαρβαριάδα. Στο δρόμο μας όλοι κι όλα μιλάνε για τους σεισμούς. Κι οι σκιαγμένοι άνθρωποι και τα χαλάσματα και τα ολόρθα και τα ετοιμόροπα σπίτια έχουν αποτυπωμένα το φόβο. Του ξενητεμένου το μέγαρο και του φτωχού το καλύβι είναι έρημα. Εκκλησίες και σχολεία φοβάσαι να τα κοιτάξης. Δω και κει λίγα μικρά χαρτόσπιτάκια, μ' ένα δωμάτιο, υπόσχονται άσυλο, στους κυνηγημένους απ' τον Εγκέλαδο. Εδώ, σ' αυτή την καλύβα του Καραγκιόζη -όπως τη λένε- είναι καταδικασμένοι να περάσουν και το φετεινό χειμώνα. Όσοι περνάνε συμπονούν, δίνουν κουράγιο, δυναμώνουν τις ελπίδες. Μαζί μ' όλους και μεις...

Στην ακροποταμιά, στη Βαρβαριάδα, μάς περιμένει ο αγωγιάτης. Τα μουλάρια του είναι ψηλά, γεροδεμένα, με καινούρια αρματωσιά. Τα καμαρώνουμε έτσι που τα βλέπουμε κι από το νου μας περνάν οι ανεκτίμητες υπηρεσίες που προσφέρουν στον τόπο μας.

Από δω για τ' Άγραφα ο δρόμος πάει στον ξεριά του Αγραφιώτη. Είναι ο καλοκαιρινός δρόμος. Ποταμόδρομος. Πιο σύντομος από τον χειμωνιάτικο και πιο αναπαυτικός. Πέντε σωστές ώρες χρειάζονται από δω για τ' Άγραφα. Μια μπολτόζα εργάζεται νύχτα-μέρα ν' ανοίξη δρόμο στον ξεριά για το αυτοκίνητο. Έχει προχωρήσει αρκετά, περισσότερο από τρεις ώρες. Έτσι τα άλευρα και τα τρόφιμα θα μεταφερθούν πιο κοντά στα χωριά. Τώρα το ποτάμι έχει λιγώτερο νερό. Το περνάει εύκολα το αυτοκίνητο.

Συνεχίζουμε το δρόμο μας. Λογγές δεν υπάρχουν στις ακροποταμιές. Τα βουνά και οι λόφοι αρχίζουν αμέσως από τις όχθες κι είναι απότομοι ως την κορφή τους. Πουρνάρια κι αριές κρύβουν τη φοβερή τους όψη. Γίδια, χαρούμενα κατεβαίνουν σκριμηδώντας να πιούνε το νερό τους και να σταλίσουν στο ποτάμι. Κι όπου είναι λίγος τόπος ίσιος διακρίνεις ένα σπιτοκάλυβο, έναν κήπο. Ακούς μια φωνή, βλέπεις έναν άνθρωπο. Πέντε-δέκα τέτοια σπίτια που φαίνονται, μαζί μ' εκείνα που δε φαίνονται, κάνουν το... χωριό.

Σε μια στροφή του ποταμιού, στην πλαγιά του λόφου, έχουν στήσει τις παράγγες τους 5-6 σεισμόπληκτοι από το Μοναστηράκι. Κατεβήκανε στο δρόμο μόλις μας είδαν. Τους χαιρετήσαμε και σταματήσαμε. Είναι γεμάτοι καλωσύνη. Όλα τα χάσανε μ ' αυτή έμεινε. Είναι ζυμωμένη μαζί με την ψυχή τους. Δε χωρίζουν. Μας κερνάνε ρακί. Θέλουν και να μας φιλοξενήσουν. Τέτοιος καλούς ανθρώπους μόνο σ' αυτά τα μέρη βρίσκεις ακόμη σήμερα...

Προχωρούμε. Ανάμεσα σε δυό ρέματα βλέπουμε ένα καλυβόσπιτο. Αυτό είναι το σχολείο, μάς λέει ο αγωγιάτης. Σχολείο; Ναι σχολείο. Δεν λειτουργεί άλλο σχολείο στην Ευρυτανία, λέει ο Επιθεωρητής, κάτω από χειρότερες συνθήκες. Δυό χρόνια δάσκαλος δε μένει εδώ. Άμα πης το σχολείο του συνοικισμού Τσότια των Επαινιανών το ξέρουν όλοι. Χρειάζεσαι μεγάλη ψυχική δύναμη να ανθέξης ένα χρόνο σ' αυτή την ερημιά.

Εδώ κοντά το ποτάμι χωρίζει σε δυό. Εμείς παίρνουμε αυτό που έρχεται απ' τ' Άγραφα. Όσο προχωράμε ο ξεριάς στενεύει. Βράχοι απότομοι, γυμνοί, τεράστιοι υψώνουνται δεξιά κι αριστερά. Κάνεις νοερά την προσευχή σου στην Παναγία να βοηθήση να περάσης ζωντανός. Σε πολλά σημεία πλησιάζουν να ενωθούν οι βράχοι απ' τις δυό όχθες. Τι φοβερό τοπείο!

Προτιμάμε πολλές φορές να γυρίσουμε τα μάτια μας στο ποτάμι. Φοβόμαστε να κυτάζουμε τους βράχους. Εδώ με τα ψαράκια που παίζουν ξεχνάμε το φόβο. Μα να τώρα μπροστά μας ένας καταπράσινος βράχος. Δέντρα μικρά και μεγάλα, πολυτρίχια χορτάρια, κισσοί. Όλος ο βράχος έχει βλαστήσει. Και χιλιάδες, αμέτρητες χιλιάδες, βρύσες χύνουν κάθε μια χωριστά, το άφθονο νερό που γκρεμίζεται απ' την πλαγιά. Είναι μια ομορφιά που δε περιγράφεται, ένα θαύμα της φύσης που δεν εκφράζεται, ένα σπάνιο, ίσως μοναδικό δημιούργημα. Κυτάζοντάς το δεν ξέρεις αν σου διηγούνται παραμύθι, με ξωτικές ομορφιές ή βλέπεις αληθινά την Τρύπα -έτσι λέγεται αυτή η τοποθεσία- των Αγράφων. Που να πατήση Αύγουστος εδώ. Κατεβήκαμε να δροσιστούμε, να ξανασάνουμε, να χορτάσουμε, να τυπώσουμε καλά στο μυαλό μας αυτό το μεγαλούργημα καμωμένο ολόκληρο με του Θεού το χέρι.

Από δω, τ' Άγραφα, δεν είναι μακρυά. Μας το λέει μια νεράϊδα Αγραφιωτοπούλα που διαβαίνει. Ήρθε να περάση ένα μήνα στο χωριό της και τώρα ξαναγυρίζει στην Αθήνα. Έφτασε κι ως  τ' Άγραφα το χέρι της Αθήνας. Αρπάζει νιούς και νιές. Το κακό όσο πάει και μεγαλώνει.

Ο ποταμόδρομος τελείωσε. Τ' Άγραφα φάνηκαν. Πήραμε μιάν ανηφοριά. Περνάμε ανάμεσα σε χωράφια σπαρμένα καλαμπόκι και τριφύλλια. Καρυδιές, μουριές, κορομηλιές φυτεμένες στις ακροχωραφιές και κάπου-κάπου και καμιά κληματαριά δίνουν στ' Άγραφα όψη όμορφου χωριού. Είναι χτισμένο σε μια εξαίρετη τοποθεσία. Είναι χωριό συγκεντρωμένο, με την εκκλησιά, το σχολείο, την πλατεία, τα καλά του σπίτια, τα μαγαζιά, τις αρχές. Κείνο που σε καταπλήσσει εδώ δεν είναι μόνο τα άφθονα νερά του, η χαρούμενη όψη του, ο μεγάλος ορίζοντας είναι και κείνα τα γιγάντια πλατάνια -εννιά νομίζω- που ισκιώνουν την πλατεία. Κάτω απ' αυτά τα πλατάνια δεν πρόκειται να καταλάβης πως πέρασε καλοκαίρι.

Αυτά είναι τ' ΄Αγραφα. Ένας κήπος φραγμένος με δαντελωτά βουνά, τα βουνά των Αγράφων τα χιλιοτραγουδισμένα. Τα λημέρια της Κλεφτουριάς. Τα άπαρτα κάστρα. Τα αγναντεύαμε έτσι στητά, μεγαλόπρεπα με τις μυτερές κορφές τους. Χαιρόμαστε που πατήσαμε στ' 'Αγραφα, που γράφουμε για τ' Άγραφα που μιλάμε με τους αγαπητούς μας Αγραφιώτες. Άξιζε τον κόπο. Έπρεπε να ρθούμε. Μια επίσκεψη σ' αυτά τα μέρη σε κάνει άλλο άνθρωπο. Σου δίνει μια χαρά, έναν ενθουσιασμό, μια ικανοποίηση. Όλα σου μιλάνε. Κι οι άνθρωποι και τα βουνά κι οι βρύσες και τα κλαριά και τα πουλιά. Τραγούδι-ποίημα-ιστορίες-παραμύθια-θρύλοι-κατορθώματα ακούονται καθώς περνάς, καθώς ανεβαίνεις τις βουνοπλαγιές, καθώς φτάνεις στα χωριά.

Το φτάσιμο στ' Άγραφα δε μας ικανοποιεί. Θέλουμε ν' ανεβούμε παρά πάνω, στη Νιάλα, στην ψηλή κορφή των Αγράφων. Έχω ένα δισταγμό γιατί η ώρα είναι περασμένη μα πήρα την απόφαση.

-Πόσο απέχει απ' εδώ η Νιάλα; ρωτώ.

-Τρεις ώρες.

-Βρίσκουμε ένα ζώο;

-Θα προσπαθήσουμε, μα νύχτωσε.

-Ας νύχτωσε, έχει φεγγάρι.

-Δε φοβάσαι; 

-Όχι.

Και στη στιγμή ένας πολύ εξυπηρετικός χωροφύλακας μού βρήκε ένα καλό ζώο. Δεν ήταν ούτε μισή ώρα μέρα όταν ξεκινήσαμε. 

Μόλις χάθηκε ο ήλιος απ' τις βουνοκορφές, βγήκε το φεγγάρι. Ήταν ολογιόματο, μια χαρά σα μέρα. Σε δυο ώρες έχουμε φτάσει στην βουνοκορφή, και πήραμε μια πλαγιά. Τι σιγαλιά εδώ απάνω! Και τι ομορφιές! Όλα τα χρυσώνει το φεγγάρι όλα τα ζωντανεύει τα ομορφαίνει. Τίποτα δεν είναι που να σε φοβίζει.

Κάτω, ανάμεσα σε δυό λαγκαδιές προβάλλουν φωτιές. Είναι τα βλαχοκάλυβα που θα μείνουμε. Για κει τραβάμε. Σε μια ώρα φτάσαμε. Ένας σκύλος έδωσε το σύνθημα ότι φθάσαμε και στη στιγμή συναγερμός αληθινός. Γαυγίσματα άγρια, απειλητικά ταράξανε τον τόπο. Τα χρειαστήκαμε. Αλοίμονό μας αν ορμούσε όλος αυτός ο λόχος καταπάνω μας. Φωνάζουμε, δυνατά όσο μπορούμε. Ζητάμε βοήθεια. Κανένας όμως δε μας ακούει. Η ώρα είναι περασμένη από έντεκα κι οι βλάχοι κοιμούνται. Δεν τους ξύπνησε η φωνή μας αλλά τα γαυγίσματα.

Μια πόρτα ανοίγει.

-Ποιοί είστε μωρέ, φωνάζει.

-Ιγώ, θειά, ου Καλύβας.

-Ισύ, είσι, μωρέ Στέφανι;

-Ιγώ. 

Από δω και πέρα τα πράματα πάνε καλά. Ο αγωγιάτης είναι γνωστός στην κυρά Σπυριδούλα. Με μια φωνή προστακτική της γριάς τα σκυλιά λουφάξανε. Μπήκαμε ανενόχλητοι στο σπιτάκι της. Και τι δεν έκανε η καλή βλάχα, να μας περιποιηθή και το βράδυ και το πρωί. 'Ενας ύπνος στο καλύβι, με τις φλοκοτές βελέντζες σκέπασμα και στρώμα ένα όνειρο. Και για μας που ζήσαμε μικροί αυτή τη ζωή είναι δυό φορές όνειρο. Γυρίσαμε τριάντα-σαράντα χρόνια πίσω...

Πρωί-πρωί ξυπνήσαμε. Από την πολιτεία των βλάχων αγναντεύουμε τα βουνά, μαθαίνουμε τα ονόματά τους. Περισσότερα από είκοσι βλαχόπουλα μας περιτριγυρίζουν. Είχε γίνει η πρόβλεψη και με τα παιδιά να γίνουμε φίλοι και από τους γέρους και τις γριές να πάρουμε ευχές. Μιλάμε για τη ζωή τους, για τα παλιά τα χρόνια, για τα νειάτα. Επιθυμία μας είναι να ακούσουμε κανένα παλιακό τραγούδι να το μαγνητοφωνήσουμε. Η κυρά Δημήτρινα Ντάσιου δε μας χαλάει το χατήρι. Θα μας τραγουδήση πολλά.

Σκέφτηκε λίγο κι' άρχισε:

Ποιός είδ' ήλιου τ' απουβραδύ κι' αστρί του μεσημέρι.

Ποιός είδι κόρ' ανύπαντρη στη βρύση να γιουμίζη.

Φεύγομε από τη Νιάλα και τραβάμε για τα Βραγγιανά Πολλές στρούγγες έρημες κι' αλλού πρόβατα που σταλίζουν. Έλατα κι οξιές μας κρατάνε ίσκιο. Ο αγωγιάτης μιλάει για τσιφλίκια, για τις στάνες του Μαλαμούλη πούχε 5000 πρόβατα, για τα βουνά που περνάμε. Ξέρει πολλές ιστορίες. Έτσι περάσαμε ακούραστα το δρόμο.

Σε τρεις ώρες είμαστε στα Μεγάλα Βραγγιανά. Τα Βραγγιανά ζούνε από την κτηνοτροφία και τα δάση. Όλοι καρτερούνε το αυτοκίνητο νάρθη στο χωριό. Γι' αυτό για τη συγκοινωνία γίνεται όλη η συζήτησι. Τα Βραγγιανά έχουν μια πλούσια ιστορία. Εδώ ήταν η περίφημη Σχολή των Βραγγιανών. Πάμε στην εκκλησία που στεγαζόταν. Είναι η Αγία Παρασκευή. Μια θαυμάσια τοποθεσία, νερό υπέροχο, γαλήνη, μια μεγάλη ιστορία! Ένας τόπος ιερός που μας κρατεί ώρα πολλή για να δούμε νοερά την εργασία που γινόταν. Ανάβουμε το κερί μας. Θαυμάζουμε τις τοιχογραφίες που διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Φέρνουμε στο νου μας τους μεγάλους δασκάλους που δίδαξαν εδώ σ' αυτή την ερημιά, τον Ευγένιο Γιαννούλη, τον Αναστάσιο Γόρδιο κ. ά. Ώρα πολλή αναπολούμε την εργασία που γινότανε, τις ιδέες που καλλιεργούνταν. Άξιζε πολύ αυτό το προσκύνημα. Εκπληρώσαμε ένα χρέος.

Το βράδυ φτάνουμε στο Τροβάτο. Είναι το τελευταίο χωριό της Ευρυτανίας. Ο δρόμος περνάει σε πλαγιές απότομες. Είναι στενός, γεμάτος πέτρες κι' όλο ανήφορος-κατήφορος. Σε δυόμιση ώρες φτάνουμε. Είναι χτισμένο στη βουνοπλαγιά των Πετριλίων. Κοιμάται απάνω σ' ένα ολοπράσινο χοντρό στρώμα και το σκέπασμά του πάλι πράσινο σεντόνι. Το χωριό έχει πολλούς νέους. Είναι το μόνο χωριό που συναντούμε τόσους πολλούς. Μαζί τους περνάμε μια ευχάριστη βραδυά. Την άλλη μέρα, πολύ πρωί, αναχωρούμε για Πετρίλια-Μουζάκι-Καρδίτσα-Λαμία-Καρπενήσι.

Η εκδρομή τελείωσε. Διασχίσαμε την Ευρυτανία και χαρήκαμε τις ομορφιές της. Πατήσαμε βουνοκορφές, ακούσαμε τραγούδια στη Νιάλα, κάμαμε το σταυρό μας στην Αγία Παρασκευή των Βραγγιανών, μιλήσαμε με τους βλάχους μας, μάθαμε ιστορίες, χαιρετήσαμε τις κρύες βρύσες, είδαμε τη φτώχεια, τις κακοτοπιές, την αγριάδα, αντικρύσαμε τις καταστροφές απ' τους σεισμούς, αισθανθήκαμε συμπόνια γι' αυτούς που πολλά όλοι χρωστάμε. Γυρίσαμε με μια σκέψη διαφορετική από κείνη που είχαμε σαν ξεκινήσαμε. Κι' αυτή την κινηματογραφική ταινία της εκδρομής την προβάλλω πάντα, σα βρίσκομαι μόνος, κι' ο νους περπατεί στη φτωχή μας πατρίδα, την Ευρυτανία."

ΥΓ. Η εικονογράφηση έγινε με φωτογραφίες από το αρχείο του "Ευρυτάνα ιχνηλάτη"  οι οποίες βέβαια είναι μεταγενέστερες της εποχής που αναφέρεται το παραπάνω κείμενο.

blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"