Η ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ

Την παρακάτω μελέτη παραχώρησε, στο blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης", 
ο κ. Κυριάκος Χήνας διατελέσας καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης στη Γερμανία.

Ο εντυπωσιακός εμπλουτισμός της ιστορικής έρευνας κατά την τελευταία 30τία πιστώνεται κυρίως στο ότι αξιοποίησε όμορες επιστήμες, οι οποίες εξακτίνωσαν τις γνώσεις σε πολλά επίπεδα. Αυτό όμως δεν το εκμεταλλευτήκαμε για όλες τις περιοχές. Ιδιαίτερα η Ευρυτανία θα είχε πολλά να ωφεληθεί από την Ιστορική Γεωγραφία, μια επιστήμη δηλαδή που μελετά την επίδραση του βουνού, της πεδιάδας, της θάλασσας, του κλίματος κ.λ.π. στην πνευματική-ψυχική-βιολογική εξέλιξη ενός λαού.

Η απομόνωση στα ορεινά συμπλέγματα και στα αδιαπέραστα δάση, η ομορφιά και η αισθητική απόλαυση του χώρου, η μεγάλη απόσταση από τις θαλάσσιες ζώνες των αλληλεπιδράσεων και τόσες άλλες παράμετροι της ευρυτανικής πραγματικότητας πρέπει τώρα να αξιολογηθούν από την Ιστορική Γεωγραφία και άλλες συναφείς επιστήμες. Έτσι ερμηνεύονται στάσεις και τάσεις, που μέχρι τώρα εξηγούνταν ανεπαρκώς ή λανθασμένα.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχε ήδη μια αισθητή διαφωνία για την αρχαιολογική αξία της Ευρυτανίας. Ο καθηγητής Γ. Σωτηριάδης υποβάθμιζε ως αρχαιολογικώς άγονο το χώρο, ενώ ο καθηγητής Γ. Εμμανουηλίδης πρέσβευε ότι η περιοχή είναι ενδιαφέρουσα, επειδή ήταν καταφύγιο διωκόμενων και έτσι θα παρείχε πληροφορίες για την εξέλιξη του πολιτισμού. Δυστυχώς όμως, δεν έχουν επιχειρηθεί οργανωμένες μελέτες στην Ευρυτανία, γι’ αυτό και οι γνώσεις είναι αποσπασματικές, αφού δεν έχουμε πολλές πηγές.

Από πλευράς αρχαίων συγγραφέων, σημαντικοί διανοητές έχουν αναφερθεί στην περιοχή: Θουκιδίδης, Ευρυπίδης, Όμηρος, Απολλώνιος, Ρόδιος, Πίνδαρος, Ξενοφών, Παυσανίας (θα δούμε τι έγραψαν κατά τη ροή της ιστορικής αφήγησης που ακολουθεί).

Από πλευράς αρχαιολογικών ευρημάτων, στα πιο ενδιαφέροντα συγκαταλέγονται: το μικρό χάλκινο άγαλμα του Διονύσου,  από τα Χόχλια Ευρυτανίας, όπου ο θεός παρίσταται γενειοφόρος με στεφάνι κισσού και σταφύλια (εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσαίο Αθηνών), ένα πλάτωμα με απομεινάρια προχριστιανικού οικισμού στην Κύφο (Μαυρομάτα), ίχνη αρχαίου οικισμού στο Καστράκι (Κερασοχώρι), απομεινάρια της αρχαίας Φαντίνου (Δομνίστα), τα ερείπια και αγαλματίδια-νομίσματα του 3ου π.Χ. αιώνα, στο Παλιόκαστρο (Πετράλωνα), αρχαίος τάφος στο Κρίκελλο, τετράγωνοι λίθοι φρουρίου στα Ψιανά, τάφοι και μια σπάθη στη Ροσκά, ίχνη φρουρίου και εργαστηρίου χαλκού στις Κορυσχάδες (κόρυς=περικεφαλαία), οχυρωματικός περίβολος, όστρακα και κομμάτια εργαλείων στο λόφο Αγίου Δημητρίου (Καρπενήσι) και άλλα ευρήματα στη Φουρνά, στο Κεράσοβο, στη Βίνιανη, στη Σιβίστα κ. ά.

Παρά τον πενιχρό αριθμό των αρχαιολογικών ευρημάτων, μπορούμε βάσιμα να εικάσουμε ότι οργανωμένοι οικισμοί Μινυών (ελληνικού μάλλον έθνους) είχαν διαμορφωθεί γύρω στο 2000-1600 π.Χ. στην περιοχή. Πρόκειται για φύλο που γνωρίζουμε ότι κατοικούσε κυρίως στον Ορχομενό Βοιωτίας και μετεγκαταστάθηκε σε όμορους χώρους. Η πρώτη πρωτεύουσα της ευρύτερης περιοχής ήταν η Οιχαλία, που πιθανολογείται ότι βρισκόταν στο χωριό Φιδάκια, 25 χλμ. από το Καρπενήσι. Βρέθηκαν ερείπια πελασγικής οχύρωσης, τάφοι και αντικείμενα. Η Οιχαλία (αποκαλείται Υψίπυργος από τον τραγικό Σοφοκλή) ιδρύθηκε μάλλον από τον πατέρα του Εύρυτου, που της έδωσε το όνομα της γυναίκας του.  

Mε την κάθοδο των Δωριέων παρατηρήθηκε νέο κύμα εγκατάστασης και, ύστερα από μια περίοδο αφομοιώσεων και συγχωνεύσεων, διαμορφώθηκαν τελικά τέσσερα διαφορετικά φύλα: Οι Αγραίοι, οι Απεραντοί, οι Δόλοπες και οι Ευρυτάνες. Γραπτές ιστορικές αναφορές για την εξέλιξή τους υπάρχουν μόνο μετά τον 5ο αιώνα π.Χ., με εξαίρεση την  Ιλιάδα (Β στ. 682-685) όπου ο Όμηρος αναφέρει τη συμμετοχή στον Δολόπων στην Τρωική Εκστρατεία.  Οι τέσσερεις αυτές φυλές συγκρότησαν ισάριθμα ανεξάρτητα κρατίδια, τα οποία αποκόπηκαν μεταξύ τους λόγω του δύσβατου των εδαφών, αλλά και της γενικότερης αντίληψης των Ελλήνων για αυτεξουσιότητα, όπως παρατηρήθηκε στις αυτόνομες πόλεις-κράτη. Είχαν όμως την ίδια θρησκεία, την ίδια δυσκολοκατανόητη γλώσσα και ομοιογενή ήθη-έθιμα. Οι περιοχές που κατοικούσαν ονομάζονταν αντίστοιχα Αγραία, Απεραντία, Δολοπία, Ευρυτανία. Η ονομασία «Ευρυτανία» θεσπίστηκε για όλη την περιοχή μετά την ελληνική επανάσταση και την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Επίκτητος Αιτωλία.

Η θεολογική πίστη τους αναφέρεται στο Δωδεκάθεο του Ολύμπου και τιμούν ιδιαίτερα το Δία, την Αθηνά, τον Υπαταίο Απόλλωνα, τον Ασκληπιό, τη θεά του κυνηγιού Άρτεμη την Αγροτέρα και τον Διόνυσο ως σύμβολο της γονιμότητας και της βλάστησης. Επίσης αξιοσήμαντη ήταν και η λατρεία μυθικών ηρώων όπως ο Ηρακλής (απόγονοί του θεωρούνταν συγγενείς με Αιτωλούς βασιλείς), ο Αχελώος (προσωποποιημένος πάλεψε με τον Ηρακλή και τη Διηάνειρα), ο Σπερχειός και ο Οδυσσέας (προς τιμήν του δημιούργησαν Μαντείο στην Αποκλείστρα). Άλλωστε σε τέτοιες βαθιές χαράδρες πίστευαν οι αρχαίοι ότι υπήρχαν ιερές δίοδοι προς τη Μάνα Γη και από εκεί εξέρχονταν οι ιεροί ατμοί που διευκόλυναν τους μάντεις να προβλέπουν τα γεγονότα.

Και τώρα μια συνοπτική παρουσίαση των τεσσάρων φυλών:

Αγραίοι: Σε κάποια περίοδο έφτασαν μέχρι τον κάμπο της Αιτωλοακαρνανίας, όπου έχτισαν το Αγρίνιο, αλλά η βασική κοιτίδα τους ήταν τα κορφοβούνια της Δυτικής Ευρυτανίας μεταξύ των ποταμών Αχελώου και Αγραφιώτη. Πιθανολογείται ότι πρωτεύουσά τους ήταν η Έφυρα, χωρίς μέχρι σήμερα να διαλευκανθεί εάν ταυτίζεται με κάποιο από τα κάστρα των Λεπιανών, της Βαλαώρας, της Βούλπης κ.ά. Μνημονεύονται στον Θουκιδίδη (βιβλίο ΙΙΙ κεφ.114,2): Ο ηγέτης τους Σαλύνθιος είχε δώσει καταφύγιο σε Πελοποννήσιους, οι οποίοι είχαν κυνηγηθεί από το Δημοσθένη και τους Αθηναίους κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Απεραντοί: Κατοικούσαν στη ζώνη μεταξύ των ποταμών Αγραφιώτη και Μέγδοβα έως τα Άγραφα. Το όνομα της περιοχής προέρχεται είτε από την απέραντη (μέχρι τη Θεσσαλία) έκτασή της είτε διότι ο Αχελώος εκεί ήταν απέραστος. Αγνοούμε την τοποθεσία της πρωτεύουσας, με πιθανές εκδοχές τη Βίνιανη ή το κάστρο της Τσούκας. Στους δέλτους του Κοινού των Αιτωλών αναφέρεται ως αντιπρόσωπος των Απεραντών ο Θεόδοτος ο Απεραντός (215 π.Χ.), οπότε τεκμαίρεται η συμμετοχή τους.

Δόλοπες: Θωρείται ως το φύλο με τη δραστικότερη ιστορική παρουσία. Κατοικούσαν στη ζώνη μεταξύ των ποταμών Μέγδοβα και Καρπενησιώτη. Πρωτεύουσα ήταν η Κτιμένη ή Κτιμενάς (στη Δράνιστα, κοντά στα λουτρά του Σμοκόβου), ενώ άλλες πόλεις ήταν η Ελλοπία, η Δολοπηίς και η Μενελαϊς. Ως γενάρχης θεωρείται ο Δόλωψ, του οποίου ο τάφος (Δόλοπος Σήμα) εκτιμάται ότι βρισκόταν κοντά στις Παγασσές. Ο Ευρυδάμας, γιός του βασιλιά Κτιμένου, συμμετείχε στην Αργοναυτική εκστρατεία, σύμφωνα με τον Απολλώνιο Ρόδιο. Πρώτος κατακτητής αναφέρεται ο Πηλεύς, ο πατέρας του Αχιλλέα, ο οποίος παραχώρησε την περιοχή στον Φοίνικα, γιό του βασιλιά της Θράκης Αμύντορα. Έτσι, 500 Δόλοπες στελέχωσαν το τέταρτο από τα πέντε τάγματα του Αχιλλέα στον Τρωικό Πόλεμο, όπου σύμφωνα -με τον Πίνδαρο- ήταν άξιοι στη ριξιά της σφεντόνας. Το 480 κατά την Περσική εκστρατεία κατά της Ελλάδας, οι Δόλοπες προσέφεραν «γη και ύδωρ» στον καταιγιστικό Ξέρξη. Άλλη ιστορική αναφορά: το 420 συμμαχώντας με Μαλιείς και Αινιάνες πολεμούν κατά των Ηρακλειωτών της Τραχίνας. Το 374 υποτάσσονται στον ισχυρό Ιάσονα των Φερών, σύμφωνα με τον ιστορικό Ξενοφώντα. Το 344 συντάσσονται με τη ραγδαία ανερχόμενη δύναμη της εποχής, τον Μακεδόνα Φίλιππο Β΄ πατέρα του Αλέξανδρου. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, οι Αθηναίοι βρίσκουν ευκαιρία και επαναστατούν, οι Δόλοπες επιλέγουν να συμπαραταχθούν, αλλά τελικά επικρατούν πάλι οι Μακεδόνες στο Λαμιακό πόλεμο (322). Το τελευταίο ελεύθερο σκίρτημα ήταν η σημαντική συμβολή τους, με συμμάχους τους Αιτωλούς και τους Ευρυτάνες, στην απόκρουση και συντριβή του Γαλάτη ηγεμόνα εισβολέα Βρένου Β΄ (279). Ακολουθεί η υποταγή στους Ρωμαίους (ήδη το 146 όλη η Ελλάδα γίνεται Ρωμαϊκή επαρχία) και φαίνεται ότι στα έσχατα προχριστιανικά χρόνια ή στα πρώτα μεταχριστιανικά: «ου γαρ ην Δολόπων γένος» κατά τον Παυσανία.

Ευρυτάνες: Κατοικούσαν στην περιοχή του δήμου Καρπενησίου, Δομνίστας και Προυσού (ίσως περιοδικά είχαν φτάσει μέχρι το Θέρμο). Ως ιδρυτής λογίζεται ο μυθικός βασιλιάς Εύρυτος, άριστος χειριστής του τόξου. Στη μυθολογία μάλιστα καταγράφεται ότι ο Δίας του έδωσε εντολή να γίνει δάσκαλος του Ηρακλή στο τόξο. Ως προς την ιστορική παρουσία τους, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, οι Μεσσήνιοι συνέστησαν στον Αθηναίο Δημοσθένη να επιτεθεί κυρίως στους Ευρυτάνες, διότι εάν τους νικούσε, οι υπόλοιποι εχθροί θα υποχωρούσαν εύκολα. Ο μεγάλος ιστορικός αναφέρει γι’ αυτούς ότι μιλούσαν μια δυσκολοκατανόητη γλώσσα και έτρωγαν το κρέας ωμό (το δυσνόητο της γλώσσας οφειλόταν μάλλον στο ότι παρέλειπαν κάποια σύμφωνα ή φωνήεντα, ενώ η ωμοφαγία σχετιζόταν με τη βιασύνη να τρώνε γρήγορα το κρέας σε περιπλανήσεις, ληστείες και μισθοφορικές υπηρεσίες).Τελικά οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν κλεφτοπόλεμο και έχασαν 120 άνδρες, μαζί και το συστράτηγο Προκλή.

Σε μια συνοπτική εκτίμηση, εάν χρειαστεί να επιλέξουμε το κορυφαίο ιστορικό γεγονός για όλη την περιοχή, αξίζει να επικεντρωθούμε στη μάχη εναντίον των Γαλατών το 279 π.Χ. Διεξοδικότερες πληροφορίες καταγράφονται στα «Φωκικά» του Παυσανία, στο έργο του Πλούταρχου και στο κατατοπιστικό άρθρο του δάσκαλου ειδικής αγωγής και μουσικής Δημήτρη Πούλου στον ιστότοπο «Ευρυτάνας ιχνηλάτης» που μας φιλοξενεί (βλ.εδώ). Συνοπτικά, 200 χιλιάδες Γαλάτες ψηλοί, ξανθοί και πάλλευκοι όπως περιγράφονται, με αρχηγό τον Βρένο Β’, υπέστησαν πανωλεθρία από τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι ήταν οπλισμένοι με γεωργικά εργαλεία και ρόπαλα. Επέζησαν μόλις οι μισοί εισβολείς. Η μάχη έγινε στα Κοκκάλια όπως ονομάστηκαν, αφού μέχρι πριν από χρόνια γεωργοί έβρισκαν εκεί κόκκαλα και κομμάτια από μεταλλικά όπλα.

Εάν Πολιτισμός είναι η επίπονη αναζήτηση ενός πιο ποιοτικού εαυτού μας, τότε η σύνολη ιστορία της Ευρυτανίας είναι ακριβώς μια εξέλιξη προς την κατεύθυνση να αποβάλει τα πιο ευτελή ένστικτα του ανθρώπου. Από τη συστηματική ληστεία και την παράνομη δράση που καταγράφηκαν στην αρχαιότητα ο ευρυτανικός λαός έκανε τεράστια άλματα και έφτασε στις ποιοτικές συγκινήσεις που προσφέρουν η συλλογική προσπάθεια του Εμείς, το κοινό Αγαθό, όπως αυτό εκδηλώθηκε στη μεγαλειώδη περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. Σε αυτό το χρονικό σημείο με τη συντροφικότητα και την αλληλεγγύη, το πιο φωτεινό πρόσωπο του νέου Ευρυτάνα, ο οποίος συνθέτει μια πλούσια αντίσταση σε όσους επιχειρούν να ταπεινώσουν την αξιοπρέπειά μας.

Κυριάκος Χήνας, Ιστορικός

Η μελέτη παραχωρήθηκε στο blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"