Ζαχαρίας Παπαντωνίου: 80 χρόνια από την εκδημία ενός λάτρη της Αισθητικής και της Αρμονίας

Ζαχαρίας Παπαντωνίου ( 1877-1940)

Ιδιαίτερες ψηφίδες ιστορίας για τον εμβληματικό Ευρυτάνα διανοητή Ζαχαρία Παπαντωνίου

Μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη  που παραχώρησε στο blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης" 
ο κ. Κυριάκος Χήνας διατελέσας καθηγητής Ιστορίας στο Ευρωπαϊκό Σχολείο της Καρλσρούης στη Γερμανία.

==============

Ένας ενδιαφέρων κλάδος της Ιστορικής Γεωγραφίας ασχολείται με τις συνέπειες που έχει ο τόπος καταγωγής στη διαμόρφωση της σύνολης ηθικής-πολιτισμικής-κοινωνικής σκευής των ανθρώπων. Άλλα στοιχεία π.χ. εμφανίζονται στην εκφορά του λόγου εάν μεγαλώνει κάποιος σε ορεινό μέρος (όπου λόγω του ψυχρού κλίματος συγκόπτονται τα φωνήεντα για να μην παραμένει ανοιχτό το στόμα) ή στην κοινωνικότητα ενός ατόμου που μεγάλωσε σε λιμάνι (όπου οι συχνές επικοινωνίες με ξένους τροφοδότησε συμπεριφορά εξωστρεφούς κοινωνικότητας).

Στον Ζαχαρία Παπαντωνίου, δεν είναι δύσκολο να ανιχνευθούν οι επιδράσεις από το γενέθλιο τόπο, αν και από 13 ετών μετεγκαταστάθηκε στην Αθήνα, αφού είχε φοιτήσει μέχρι την Τρίτη Δημοτικού στο Καρπενήσι. 

Σαφώς ιχνηλατείται η αγάπη του στη φύση, τόσο από την καταιγιστική επίθεσή του στον "απωλεσθέντα παράδεισο" της Αθήνας με τον περιορισμό του πρασίνου, την αντίθεση στην αρχιτεκτονική αλλαγή και τον τρόμο της αστικοποίησης ("φονεύσασα την εξοχήν, φράσσουσα τον ουρανόν"), όσο και από τα τρυφερά λυρικά ποιήματά του, που υμνούν τις Αξίες της παραδοσιακής φυσικής ζωής.

Στην Αθήνα όμως οικειοποιήθηκε ένα πολυεπίπεδο modus vivendi, το οποίο εμπλουτίστηκε με δυτικο-ευρωπαϊκά στοιχεία από τις μελέτες και τα ταξιδιωτικά βιώματά του. Στην παρούσα μελέτη θα αποφύγουμε τη λογοτεχνική ιχνηλάτηση του έργου του, στοιχείο που έχει μελετηθεί επαρκώς. Θα εστιάσουμε στην ιδεολογική διάσταση της προσωπικότητάς του, η οποία καταδεικνύει πάντοτε τις βαθύτερες εσωτερικές αφετηρίες κάθε προσωπικότητας. Είναι λοιπόν λυσιτελέστερο να παραθέσουμε μεμονωμένες ψηφίδες της δράσης του, που καταδεικνύουν πολλά:

1. Συνήθως, μια δημόσια θεσμική -και μάλιστα υψηλή αλλά και μη αιρετή- θέση δυναμώνει τα συντηρητικά ανακλαστικά του ανθρώπου. Ο Παπαντωνίου διορίστηκε ως Νομάρχης περιοδικά (1912-1916) σε τέσσερις περιοχές, αλλά τα ενδεικτικά ψήγματα των αποφάσεων που είχε πάρει δεν παραπέμπουν σε συντηρητικό συμβιβασμό του: στις Κυκλάδες υπέγραψε εγκύκλιο για τη σύσταση εργατικών σωματείων, στη Λακωνία (στα εφιαλτικά χρόνια του μεγάλου διχασμού) απαγόρευσε το Ανάθεμα των τοπικών ιερωμένων κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου. Μάλιστα γι αυτή την πράξη του δικάστηκε και τελικά αθωώθηκε.

2. Η αναγόρευσή του ως Ακαδημαϊκού  το 1938 (την εποχή εκείνη, αυτές οι θέσεις καλύπτονταν από προσωπικότητες κατά πλειοψηφία με συντηρητικό πρόσημο, ιδιαίτερα κατά τη δικτατορία Μεταξά) προφανώς υποδηλώνει ότι δεν χρεωνόταν από το καθεστώς με αριστερά φρονήματα. Όμως η πολύ μικρή θητεία του (πέθανε τον Φεβρουάριο του 1940) δεν επιτρέπει να διαμορφώσουμε αξιόπιστη άποψη για τα πεπραγμένα του στον κορυφαίο αυτό πνευματικό θεσμό.

3. Αξιολόγησε τον βασιλιά Όθωνα με μετριοπαθή αντίληψη: του πίστωνε μεν ότι ήταν εύσπλαχνος και αφιλοχρήματος, αλλά του χρέωνε ότι δεν αντιστάθηκε στην εμμονή της βαυαρικής αυλής να προσδώσει βαυαρικό χαρακτήρα στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά και γενικότερα ήταν αναποφάσιστος σε κρίσιμα θέματα.

4. Ως Διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης (από το 1918) εμπλούτισε τη συλλογή με έργα του Γύζη, του Παρθένη, του Λύτρα, αλλά και του Ελ Γκρέκο. Διαδέχθηκε τον ζωγράφο Γεώργιο Ιακωβίδη (της Σχολής του Μονάχου) μετακυλίοντας το πνεύμα της σύγχρονης δυτικής τέχνης. Εισηγήθηκε και πέτυχε να εκτεθούν έργα του Κων-νου Παρθένη και του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1938 (μάλιστα τότε η ιταλική κυβέρνηση θαύμασε και αγόρασε έναν πίνακα του Παρθένη με θέμα τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου). Καθοριστική ήταν η γνωμάτευσή του να διδάξει ο Παρθένης (πιθανώς ο σπουδαιότερος Έλληνας ζωγράφος του 20ου αιώνα) στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

       

5. Ο Παπαντωνίου είχε επιπλέον λεπταίσθητη κατάρτιση στην κλασική μουσική. Τραγουδούσε με φωνή τενόρου ολόκληρες άριες από όπερες, ενώ παραδίδεται ότι είχε μάθει σε ένα κοτσύφι ένα μοτίβο από τον Ριγολέττο.Υποστήριζε ότι η Τέχνη δε διδάσκει την Ηθική, συμπίπτει όμως με την Ηθική, γιατί η Ηθική είναι μέσα στην κοινωνία, της οποίας η Τέχνη είναι ένα όργανο.

6. Υπέρμαχος της Δημοτικής, συμμετείχε στο μαχητικό Σύλλογο "Εθνική Γλώσσα" (μαζί με Καρκαβίτσα, Κονδυλάκη κ.α.), ενώ τα "Ψηλά Βουνά" αποδοκιμάστηκαν από τους συντηρητικούς για τη "μαλλιαρή" γλώσσα τους. Πάταγο δημιούργησε η αντιφώνησή του σε άψογη δημοτική, κατά την Είσοδό του στην Ακαδημία Αθηνών.

7. Ιδεολογικά εκφραζόταν από το κόμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου, χωρίς να προσχωρήσει σε κομματική ένταξη. Κατά τη σπουδαία μεταρρύθμιση στο Υπουργείο Παιδείας (με ΓΓ τον Δημήτρη Γληνό και συμβούλους τους Αλέξανδρο Δελμούζο και Μανώλη Τριανταφυλλίδη) έγραψε τα "Ψηλά Βουνά", μνημειώδες Αναγνωστικό για την Τρίτη τάξη του Δημοτικού. Μόλις έπεσε ο Βενιζέλος, το βιβλίο αυτό ανακλήθηκε, αφού χαρακτηρίστηκε από μια κριτική επιτροπή ως χυδαίο-εγκληματικό-ανήθικο. Μάλιστα, είναι σαφείς και πειστικές οι μαρτυρίες ότι το 1920 (με κυβέρνηση αντιβενιζελικών) συμπεριλήφθηκε στα βιβλία που κάηκαν δημόσια. Στην πυρά οδηγήθηκε το Αναγνωστικό και τον Αύγουστο του 1936, αμέσως μετά την επιβολή της Δικτατορίας του Μεταξά (η αποτρόπαιη πράξη έγινε στα Προπύλαια). Είναι ακόμη αδιευκρίνιστο για ποιο λόγο τάχθηκε εναντίον του Αναγνωστικού η Γαλάτεια Καζαντζάκη, σύζυγος του μέγιστου συγγραφέα. Συμβολικά-τιμητικά το Αναγνωστικό επανήλθε στα σχολεία δύο φορές με κυβερνήσεις Βενιζέλου, όπως και με τη Μεταπολίτευση του 1974 για μια χρονιά.

8. Αντιμετώπισε την καχυποψία των αριστερών ιδεολόγων, που του χρέωναν απολίτικη στάση. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου : "ολότελα αδιάφορος και ασυγκίνητος μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας". Αρκετοί ξιφούλκησαν εναντίον του, όταν επισκέφθηκε την Ισπανία (αρχές-φθινόπωρο του 1936, άρα ενώ είχε ξεκινήσει ο μεγάλος Εμφύλιος) αρκούμενος να καταγράψει σε ανταποκρίσεις του ότι "οι επαναστάσεις αντιγράφουν η μία την άλλη. Σφάζοντες και σφαζόμενοι έρχονται στη σκηνή της Ιστορίας με τον ίδιο τρόπο".

9. Η αντίληψή του για  το Σοσιαλισμό εκπορεύτηκε από τη σκοπιά της κεντρώας στάσης: έγραψε για τη ''Διεθνή" στα "Παρισινά Γράμματα" ότι "είναι ύμνος και ως ύμνος περιέχει αγριότητας, επειδή δε ο σοσιαλισμός είναι ζήτημα εξελίξεως και όχι τυφλών ορμών δύναται το άσμα αυτό να παρασύρη και τους αλήτας εις πλιάτσικο". Η φιλελεύθερη αντίληψή του όμως του επέβαλε να χαιρετίσει την εκλογή πέντε σοσιαλιστών στη Βουλή και την ύπαρξη Εταιρείας που διαδίδει τις Κοινωνικές Επιστήμες.

10. Θετική είναι η στάση του απέναντι στο χριστιανισμό, απότοκη ίσως του ένθερμου χριστιανικού κλίματος που επικρατούσε στην οικογένειά του. Μάλιστα ο δάσκαλος πατέρας του είχε πολύ θετικές κρίσεις για τη μονογραφία του "Περί Θειότητος του Χριστιανισμού". Κατά το ταξίδι του στο Άγιον Όρος τίμησε τους ασκητές για την εσωτερικευμένη θρησκευτικότητά τους, αν και ο ίδιος δεν είχε τη νοοτροπία του μοναχισμού. Παράλληλα,τα έργα του με παιδικές προσευχές τονίζουν το θρησκευτικό φορτίο του.

11. Η θητεία του σε εφημερίδες-περιοδικά δεν τον κατατάσσει σε συγκεκριμένη κομματική ομάδα, γιατί εντρύφησε με χρονογραφήματα σε κοινωνικές και όχι πολιτικές τοποθετήσεις. Έγραψε τόσο σε συντηρητικά έντυπα (Σκριπ), όσο και σε προοδευτικά (Νουμάς, Μέλλον), αλλά και στο "Εμπρός" που είχε ποικίλες ιδεολογικές μεταβολές.

12. Για το κοσμοείδωλο του Παπαντωνίου: υπάρχει μια πασιφανώς άδικη κρίση του Χουρμούζιου, που του χρεώνει ότι "στο έργο του έχει μια μοιρολατρική φιλοσοφία, αφού τα πάντα διέπονται από τους ασύλληπτους νόμους του Πεπρωμένου και κινούνται από τα αόρατα νήματα της Τύχης". Το αντίθετο δείχνουν τα έργα του, ειδικά "τα Ψηλά Βουνά" όπου μια ομάδα παιδιών περνά το καλοκαίρι στα βουνά της Ρούμελης: ο ορθός λόγος και η γνώση αποκτώνται μέσα από τη χαρά της φυσικής ζωής ενάντια στις προλήψεις. Λάτρης της αρμονίας και της αισθητικής ομορφιάς, αποθέωνε την ευδαιμονία της ειρηνικής συνύπαρξης ανθρώπων-ζώων-φυτών και χαιρόταν κάθε πτυχή της ζωής.

*** ουσιώδες χαρακτηριστικό του προσανατολισμού στα έργα του ήταν, όπως έγραψε ο Μυριβήλης, ότι "κυριαρχούσε ο εγκέφαλος του διανοητή σε βάρος της συνθετικής ευαισθησίας του καλλιτέχνη". Χωρίς να είναι επιστήμονας κοινωνιολόγος, η εξεταστική ματιά του απέδιδε εγκάρσια την ουσία π.χ. γράφει πολύ εύστοχα για τους Γερμανούς: "όλοι υπάρχουν ο ένας διά μέσου του άλλου. Το ον που πραγματικά ζει σε αυτούς τους δρόμους είναι η Κοινωνία." Υπερασπιζόταν την ισοκρατία και τα προσωπικά ανθρώπινα δικαιώματα, είχε την οξυδέρκεια να αποδίδει την εγκληματικότητα στην ανισότητα που υπάρχει στην κοινωνία και κατακεραύνωνε τα αφεντικά που βιαιοπραγούσαν κατά των υπηρετών.

Τιμή και αιώνια ευγνωμοσύνη στον Ζαχαρία Παπαντωνίου, έναν εκλεκτό λάτρη της αισθητικής αρμονίας, έναν ρέκτη των ελευθερόφρονων δράσεων, έναν φωτισμένο οδοιπόρο των υψηλών οριζόντων.

Άρθρο του καθηγητή Ιστορίας κ. Κυριάκου Χήνα

που προσέφερε στο blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"