Eντυπώσεις, σκέψεις και εικόνες...
*Ανυπότακτα Άγραφα!
Οι γέροι Αγραφιώτες λένε ότι όταν ο Θεός αποφάσισε να φτιάξει ετούτο τον κόσμο, σίτεψε το χώμα και το αφράτο το δώρισε στους κάμπους. Τις πέτρες που περίσσεψαν από τη σίτα του τις έριξε εδώ στ' Άγραφα κι έτσι γεννήθηκαν αυτά τα τρομαχτικά βουνά!
Το πολυκόρυφο ορεινό συγκρότημα των Αγράφων -το πιο άγριο, απομονωμένο και εντυπωσιακό της Πίνδου- απλώνεται σε ολόκληρο το βόρειο τμήμα του νομού Ευρυτανίας και στο δυτικό του νομού Καρδίτσας, χωρίζοντας την περιοχή σε Ευρυτανικά Άγραφα και Θεσσαλικά Άγραφα. Πολλές Αγραφιώτικες κορυφές υπερβαίνουν τα 2.000 μέτρα: αναφέρουμε χαρακτηριστικά την Καράβα (2.184), το Ντελιδήμι (2.163), το Βουτσικάκι (2.154), τη Φτέρη (2.128), τη Λιάκουρα (2.043), τη Σβώνη (2.042), το Μπολερό (2.032), το Φλυτζάνι (2.018) κλπ. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι και αρκετές ακόμη κορυφές ξεπερνούν τα 1.900 μ. Από τα Άγραφα πηγάζουν οι ποταμοί Μέγδοβας και Αγραφιώτης, ενώ στα σπλάχνα τους φωλιάζουν δεκάδες σπάνια είδη άγριας πανίδας και συναντώνται και πάνω από 1200 είδη χλωρίδας. Αριστουργηματικά πέτρινα γεφύρια, λησμονημένοι ορεινοί οικισμοί, παλιά ξωκλήσια, μαζί με ένα πολυδαίδαλο δίκτυο μονοπατιών και χωμάτινων δρόμων συνιστούν έναν πραγματικό οικολογικό παράδεισο!
Αν η Ευρυτανία θεωρείται η Ελβετία της Ελλάδας, τα Άγραφα με τη Νιάλα θεωρούνται... τα Ιμαλάια (!), το επίκεντρο των φυσικών καλλονών της!
Μέσα σ΄ αυτά τα δύσβατα αδιαπέραστα όρη, σε τούτα τα προστατευμένα φυσικά οχυρά, στις απρόσιτες βουνοκορφές και στις βαθιές χαράδρες, άνθισε από πολύ νωρίς ο σπόρος του ανεξάρτητου βίου. Οι άνθρωποι "βαπτίστηκαν" στον σκληροτράχηλο τόπο που κατοικούσαν, "μετάλαβαν" το νάμα της ελευθερίας που τους δώρισε η ατίθαση αγραφιώτικη φύση, με αποτέλεσμα να ταυτιστούν βαθιά μαζί της! Ίσως πουθενά αλλού η "γεω-γραφία" δεν έδεσε τόσο απόλυτα με την... "ανθρωπο-γραφία" όσο εδώ στα Άγραφα.
Από τα βυζαντινά χρόνια η περιοχή αρνήθηκε να υποταχθεί στην κεντρική εξουσία. Όταν ο βυζαντινός εικονομάχος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Κοπρώνυμος (741-775 μ.Χ.) έστειλε τους εξάρχους του στα Άγραφα για να διαπιστώσουν αν αποκαθηλώθηκαν οι εικόνες (σ.σ. αυτή πρέπει να ήταν η πρόφαση, ο πραγματικός στόχος ήταν μάλλον ο γεωπολιτικός έλεγχος και η φορολογική αφαίμαξη), οι Αγραφιώτες σφαγίασαν τους απεσταλμένους του αυτοκράτορα ("θανάτω μαχαίρας παρέδωκαν" σύμφωνα με τον βυζαντινό χρονολόγο Μιχαήλ Ψελλό) στέλνοντας κατ' αυτό τον τρόπο "το μήνυμα" στον ηγεμόνα. Ο Κωνσταντίνος κατανοώντας ότι δεν μπορεί να επιβάλλει την κυριαρχία του σε έναν τέτοιο δυσπρόσιτο και επικίνδυνο τόπο, διέταξε να εξαιρεθεί από τους χάρτες και τα φορολογικά κατάστιχα της αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα η περιοχή να πολιτογραφηθεί ως... "Άγραφα" !!!
Πολλούς αιώνες αργότερα, επί Οθωμανικής κυριαρχίας, τα Άγραφα διατήρησαν σημαντικό τμήμα των προγενέστερων βυζαντινών προνομίων τους, τόσο επί του Μουράτ του Β' όσο και αργότερα επί του Σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή, ο οποίος αδυνατώντας να τα καθυποτάξει με τον Μπεγλέρμπεη της Ρούμελης, έδωσε τη συγκατάθεσή του στην περίφημη συνθήκη του Ταμασίου (10-5-1525) βάσει της οποίας τα Άγραφα (σ.σ ευρυτανικά και θεσσαλικά) θα απολάμβαναν μία ιδιότυπη θεσμοθετημένη μορφή ανεξαρτησίας με σημαντικά οφέλη για τον ντόπιο πληθυσμό!
Έτσι συμφωνήθηκε να αναγνωριστεί καθεστώς αυτονομίας στα αγραφιώτικα χωριά, απαγορεύτηκε να κατοικούν Τούρκοι σε αυτά (πλην του Φαναρίου), ενώ επιτράπηκε και η ελεύθερη επικοινωνία των ορεσίβιων κατοίκων με τις πεδινές περιοχές, υπό την προϋπόθεση να πληρώνεται ένας ετήσιος συμβολικός φόρος (50.000 γρόσια ανά κοινότητα) που θα αποδίδονταν στην Πύλη από το τοπικό συμβούλιο μέσω κάποιου έμπιστου προσώπου. Επίσης τα Άγραφα είχαν και το πρόσθετο προνόμιο να διατηρούν δικό τους "καπετάνιο" για την τήρηση της τάξης! Αν και η προαναφερόμενη συνθήκη παραβιάστηκε ουκ ολίγες φορές, εντούτοις οι απείθαρχοι Αγραφιώτες απέφευγαν τα περισσότερα "χαράτσια" και απέδιδαν; (ή μήπως όχι - βλ.
εδώ) μόνο τον κεφαλικό φόρο, καθώς και το λεγόμενο "αστάρι" δηλ. μια ποσότητα τοπικού υφάσματος εξαιρετικής ποιότητας που χρησίμευε ως... σφογγιστήρι των αγγείων του Σουλτάνου! Να σημειώσουμε, όμως, ότι οι ντόπιοι εκμεταλλευτές, κοτζαμπάσηδες και σία, επέβαλλαν και αυθαίρετους δικούς τους φόρους επιβαρύνοντας με επιπλέον "δοσίματα" το λαό (βλ.
εδώ).
Εξαιτίας της ιδιόμορφης αυτονομίας τους τα Άγραφα παρέμειναν ζωντανά και αναπτύχθηκαν ποικιλοτρόπως. Συνάμα, λόγω και του δυσπρόσιτου εδάφους τους, αποτέλεσαν ένα ασφαλές καταφύγιο για αρκετούς διωκόμενους. Κάμποσοι απείθαρχοι "ζορμπάδες" από Ήπειρο, Πελοπόννησο και άλλες περιοχές, που ασφυκτιούσαν κάτω από τον καταπιεστικό ζυγό ή έρχονταν σε σύγκρουση με τους θεσμούς του καθεστώτος, κατέφευγαν εδώ στα ψηλά βουνά και έστηναν μια νέα αδέσμευτη ζωή μακριά από τον έλεγχο και το αδιάκριτο βλέμμα της κεντρικής εξουσίας.
Τα άρματα και η παλικαριά ήταν για αιώνες τα πιο φερέγγυα διαπιστευτήρια για την είσοδο και την εγκατάσταση στον ανυπότακτο κόσμο των Αγράφων!
Στο διάβα του χρόνου κάποιοι μετέπειτα ηγεμόνες όπως ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, προσπάθησαν να κυριαρχήσουν στα Άγραφα, με πολλές και διάφορες μεθοδεύσεις που δεν είναι της παρούσης να αναφερθούν. Όμως ακόμη και ο Αλής τα βρήκε σκούρα, όταν απέναντί του ύψωσαν ανάστημα γενναία παλικάρια σαν το θρυλικό Κατσαντώνη, το Δίπλα, τον Τσιόγκα και άλλους "ατάκτους"! Στην εξέγερση του '21 τα Άγραφα παρέμειναν αδούλωτα και κέντρο δράσης σπουδαίων μαχητών της ανεξαρτησίας όπως ο Καραϊσκάκης, ο Τσάκας, κ.ά. |(βλ. ενδεικτικά
εδώ και
εδώ)
Επειδή και ο μύθος συνηγορεί στο ανυπότακτο τούτης της γης, να αναφερθούμε σε ένα παλιό παραμύθι που έλεγε ότι ψηλά πάνω στη Νιάλα, υπήρχε μία απρόσιτη σπηλιά στην οποία κατοικούσε ένα δράκος. Όταν αυτός αντιλαμβάνονταν τα τουρκαρβανίτικα αποσπάσματα της εξουσίας κυλούσε καταπάνω τους τεράστια βράχια για να τους κόψει το δρόμο και να μην τολμήσουν να πλησιάσουν τον "άγραφο τόπο" !!!
Ακόμη και στα 1852, ο Γάλλος περιηγητής Eugene Yemeniz που επισκέφτηκε τον τόπο έγραφε για τους Αγραφιώτες: "αποκομμένοι στη μοναξιά τους, με τα πρωτόγονα έθιμά τους, ζουν μακριά από την κίνηση και την ανανέωση που υπάρχει στην Πελοπόννησο, όντας πολύ αδιάφοροι στον κώδικα και στους πραγματικούς νόμους που διέπουν το κράτος"!
Τέλος, στην πρόσφατη νεότερη Ιστορία, τα βουνά των Αγράφων τιμήθηκαν και από τους αντάρτες των δύο ξεσηκωμών καθώς αποτέλεσαν και πάλι μία επαναστατική έπαλξη ανεξαρτησίας κόντρα στις σύγχρονες σιδερόφραχτες αυτοκρατορίες (γερμανοϊταλική, αγγλοαμερικάνικη) και το συνεργαζόμενο με τους ξένους δυνάστες μοναρχικό κράτος.
Στο μέλλον; Ποιος να ξέρει άραγε... τι επιφυλάσσουν τ' Άγραφα στο επόμενο ραντεβού τους με την Ιστορία!
**Στα ψηλά... (από τ' Άγραφα στα Καμάρια και στη Νιάλα)
Με αυτές τις σκέψεις αποφασίσαμε να ανηφορίσουμε από το ομώνυμο χωριό των Αγράφων Ευρυτανίας για ακόμα παραπάνω... ακόμα ψηλότερα!
Στόχος να κάνουμε ένα πέρασμα από την πολυθρύλητη Νιάλα, τα "Ιμαλάια της Ελλάδας" για ν' αντικρίσουμε ξανά, μετά από καιρό, τον τόπο όπου τον Απρίλη του 1947 γράφτηκε μία ξεχωριστή σελίδα της αντιστασιακής ιστορίας μας (βλ.
αφιέρωμα "Ευρυτάνα ιχνηλάτη" και
σχετικό ντοκιμαντέρ).
Ξεκινήσαμε μία ζεστή καλοκαιρινή μέρα από το χωριό...
Το τετράτροχο όχημα κατάπινε τον ελικοειδή κακοτράχαλο χωματόδρομο με τα ελατόφυτα πρανή, τραβώντας όλο και ψηλότερα, ώσπου το χωριό των Αγράφων φάνταζε ξοπίσω μας σαν μια μικρή ξεθωριασμένη κουκκίδα χαμένη μέσα στην απεραντοσύνη των βουνών. Κάποιες ξεκομμένες ενδιάμεσες διακλαδώσεις οδηγούν σε λησμονημένους κτηνοτροφικούς οικισμούς (Μίκρα κλπ).
Όσο ανεβαίναμε ο αέρας άλλαζε, μια ευεργετική δροσιά μας συνόδευε, ενώ το τοπίο όλο και αγρίευε, γινόταν εμφανώς πιο αλπικό, προδιαθέτοντάς μας για αλλιώτικες εικόνες!
Έτσι, μετά από 12 χλμ ορεινής διαδρομής, φτάσαμε ως την πρώτη κομβική κορφή, ψηλά στον αυχένα, στο σταυροδρόμι του διάσελου (1660 μ.)
Στο σημείο αυτό "σταυρώνουν" τέσσερις κατευθύνσεις. Η μία είναι αυτή απ' όπου ήρθαμε εμείς, δηλ. από το χωριό των Αγράφων. Η άλλη έρχεται από Μαυρομάτα/Αγ.Δημήτριο. Η τρίτη κατευθύνεται προς Σάικα και λίμνη Πλαστήρα. Και η τέταρτη προς τη Νιάλα!
Παρατηρούμε την απίθανη πανοραμική θέα με τα θεόρατα βουνά των Αγράφων που σαν αλλεπάλληλα γιγάντια κύματα ξεχύνονται ορμητικά στο βάθος του ορίζοντα! Μακριά σε μία επίσης φαντασμαγορική οπτική προβάλλει αχνά και η λίμνη Πλαστήρα!
Αρχικά, επιλέξαμε να κατηφορίσουμε λίγο παρακάτω ως τα Καμάρια ένα μοναχικό κτηνοτροφικό σαρακατσάνικο οικισμό στα 1550μ. Σημειωτέον ότι τα Άγραφα θεωρούνται η κατ' εξοχήν ιστορική κοιτίδα-κοινή πατρίδα των απανταχού Σαρακατσαναίων, των ανεξάρτητων σκηνιτών κτηνοτρόφων που σε αυτά τα βουνά βοσκούσαν επί αιώνες τα κοπάδια τους.
Τα Καμάρια; Xάρμα ιδέσθαι! Όμορφο χωριό, με τις κόκκινες κεραμοσκεπές του, στολίδι των βουνών, που τα καλοκαίρια ζωντανεύει ξανά, μετά την έρημη συμβίωσή του με το μακρύ χειμώνα! Περπατήσαμε στα Καμαριώτικα λιβάδια, απολαύσαμε τον καθάριο γαλάζιο ουρανό, την μικρή αλπική λίμνη, τη δροσερή νερομάνα στην "Προυσιώτισσα των Αγράφων", ενώ παρατηρήσαμε και ελεύθερα άλογα (!), άγνωστα αγριολούλουδα και σπάνια βότανα των βουνών. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ευρυτανία συγκαταλέγεται, σύμφωνα με έρευνες, ανάμεσα στις πέντε καθαρότερες περιοχές του πλανήτη!
Κατόπιν, γυρνώντας ξανά πίσω στον αυχένα, ακολουθήσαμε τη σηματοδοτημένη κατεύθυνση "προς Νιάλα" (10 χλμ) πραγματοποιώντας μία αργόσυρτη σκληρή διαδρομή στα σπλάχνα των αγραφιώτικων βουνών σε ισοϋψή 1700-1800 και πλέον μέτρων.
Οδεύοντας προς το οροπέδιο της Νιάλας (στα 1850+ μ.), ένας άγριος μα πανέμορφος τόπος, ξεδιπλώνονταν μπροστά μας με το βλέμμα να μαγνητίζεται στους πέτρινους τιτάνες που λογχίζουν αυθάδικα τον ουρανό! Υποκλιθήκαμε στις αιώνιες αετίσιες βουνοκορφές: Πέντε Πύργοι (2004), Φλυτζάνι (2018), Σβώνη (2042), Καταρραχιάς (2003), Πλάκα (2000) και άλλες ακόμη που μας επόπτευαν ολόγυρα και αφ' υψηλού!
Εδώ να σημειώσουμε ότι από μακριά και από συγκεκριμένη οπτική γωνία η κορυφογραμμή της Νιάλας φαντάζει σαν την... "Ωραία Κοιμωμένη των Αγράφων", ένα μοναδικό υπερθέαμα που σμίλεψαν υπομονετικά στους αιώνες οι αγραφιώτικοι αέρηδες, προσδίδοντας μια φυσική μεγαλοπρέπεια που μαγεύει κάθε λάτρη των βουνών και της φύσης!
Πολλοί ισχυρίζονται ότι η πολυθρύλητη Νιάλα πήρε την ονομασία της, από ένα χαρακτηριστικό πετροσκάλιστο "Ν" που διαγράφεται στις κορφές του Φλυτζανιού. 'Αλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι το όνομά της προήλθε από τη "νίλα" που σημαίνει τον "κακό χαμό" εξαιτίας των άγριων καιρικών συνθηκών.
Σε κάποια φάση "ξεπεζέψαμε" από το όχημα, πήραμε τις γκλίτσες μας και περπατήσαμε για κάποιες ώρες στη μακριά ράχη της Νιάλας έτσι ώστε να αποκτήσουμε μία πιο άμεση επαφή με αυτά τα χώματα σε τούτο τον αυθεντικό ακατέργαστο τόπο! Γιατί μόνο όταν περπατήσεις έναν τόπο τον γνωρίζεις πραγματικά!
Εικόνες που παραπέμπουν σε μια άλλη εποχή διαδέχονται η μία την άλλη...
Κοπάδια βόσκουν αμέριμνα υπό την επιστασία των τετράποδων ποιμενικών φυλάκων τους σε καταπράσινα -αιώνια ανοιξιάτικα- αλπικά λιβάδια, που απλώνονται όσο βλέπει το μάτι περιστοιχισμένα από πανύψηλα βουνά, αετοί πραγματοποιούν επιβλητικές πτήσεις σιμά στις κορφές, τσάι του βουνού και άγρια μέντα φύονται τριγύρω, ενώ μοναχικά δέντρα διακόπτουν με θράσος το συνεχές σκληρό ανάγλυφο... όσο ο στενός χωμάτινος δρόμος ξετυλίγεται ανεξάντλητος μπροστά μας ακολουθώντας τις απότομες κλίσεις των ορεινών όγκων...
Όπως και να 'χει, το να περιγράψει κανείς τις έντονες εντυπώσεις εδώ επάνω, είναι σίγουρα πολύ δύσκολο. Γιατί πως να αποτυπώσεις σε λόγια τις πρωτόγνωρες αισθήσεις, το συναίσθημα, την απόλυτη σιωπή, τις βαθιές καθαρές ανάσες, τον ψίθυρο του ανέμου, τις βουνίσιες ευωδιές, την ψυχική ανάταση, την ευεργετική γαλήνη, αλλά και την αδιόρατη συνοδευτική μελαγχολία! Πως να μεταφράσεις σε λέξεις την προμηθεϊκή αίσθηση ανεξαρτησίας που αποπνέουν αυτές οι κορφές και τον πλούτο των σκέψεων που σε διακατέχουν περνώντας από εδώ!
Σταθήκαμε για ένα προσκύνημα στο αθέατο λιτό πετρόχτιστο μνημείο της Νιάλας στη "Γραμμένη Ράχη"! Από επάνω δεσπόζει η τρομακτική κορφή του "Τσεκούρα" με τη μορφή του παγωμένου αντάρτη (βλ.
εδώ) ! Κάπου εδώ, σ΄ αυτούς τους αγραφιώτικους αιθέρες, πλανώνται αδικαίωτες οι άυλες, πλέον, μορφές των αγωνιστών, που θυσίασαν νιάτα και ζωές για το όραμα μιας νέας κοινωνίας δίχως αδικία και εκμετάλλευση...
Κι όμως εδώ, σε αυτά τα αιματοποτισμένα χώματα, οι εταιρίες με τα μεγάλα αφεντικά, έχοντας και τη συνδρομή της κρατικής εξουσίας, που τους παραχωρεί δημόσια γη και χρήμα, ετοιμάζονται να στήσουν τα ανεμοτέρατά τους ξεκοιλιάζοντας τα βουνά της θυσίας στο βωμό της ψευδοπράσινης κερδοφορίας. Ύβρις και προσβολή για έναν μοναδικό τόπο που θα έπρεπε να ανακηρυχθεί και εθνικός δρυμός μα και προορισμός ιστορικής μνήμης! Αναρωτιέται εύλογα κανείς εάν αυτός ο λαός, εάν η σημερινή γενιά, θα επιτρέψει ετούτα τα βουνά που κάποτε τα τίμησαν οι Κλέφτες κι οι Αντάρτες να τα μαγαρίσουν τώρα οι κεφαλαιοκράτες...
Αφού εναποθέσαμε λίγα αγριολούλουδα στο μνημείο προχωρήσαμε...
Στη Νιάλα κατοικούν και μοχθούν οι εναπομείναντες ακρίτες της αγραφιώτικης γης, οι σαρακατσάνοι κτηνοτρόφοι, αλλά μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες, αφού ο άγριος χειμώνας ερημώνει εδώ τα πάντα και ο χιονιάς σκεπάζει με το λευκό του πέπλο κάθε τι!
Κατηφορίσαμε το φιδογυριστό δρόμο ως το έρημο παλιό ξωκκλήσι του Άϊ Λιά, αντικρίσαμε στον περίβολό του τους τάφους των γεροτσελιγκάδων, ήπιαμε παγωμένο νερό από την παρακείμενη πηγή, ανακαλύψαμε στις πτυχώσεις των βουνών τις τελευταίες σαρακατσάνικες στάνες, συναντήσαμε ανθρώπους αγνούς, φιλόξενους και υπερήφανους, κουβεντιάσαμε για τη σκληρή μα και ανεξάρτητη ζωή των ορεσίβιων συμπατριωτών μας, παίρνοντας μία γεύση από αυτήν την ξεχασμένη Ελλάδα που επιμένει ακόμη και σήμερα να ζει και να αναπνέει σε τούτες τις δυσπρόσιτες μοναχικές κορφές...
Μετά τη Νιάλα συνεχίσαμε την περιπετειώδη διαδρομή μας προς το διάσελο του Αϊ Νικόλα και από εκεί μέσω Βραγγιανών πήραμε το δρόμο της επιστροφής...
Υποσχεθήκαμε... στον εαυτό μας να ξαναρθούμε μια καλοκαιρινή βραδιά. Να κατασκηνώσουμε, όλη η παρέα, σε ένα απίστευτο θεόμορφο σημείο που ανακαλύψαμε, και να χαρούμε, μακριά από πόλεις και φώτα, τη μαγική αστροφεγγιά και τη φεγγαράδα της πλανεύτρας Νιάλας!
Με την προσμονή, την ελπίδα και συνάμα την αγωνιστική υπόσχεση ότι θα παλέψουμε και εμείς στο βαθμό που μας αναλογεί, και μαζί με όλους τους συμπατριώτες συναγωνιστές, ώστε να εξακολουθήσουμε να λέμε και εμείς και οι επόμενοι από εμάς...
"Άγραφα : κάποτε απάτητα - πάντοτε απάτητα"!
