Η Ευρυτανία και το Εικοσιένα: αξιολογήσεις και ερμηνείες

Το παρακάτω άρθρο παραχώρησε, για το blog "ΕΥΡΥΤΑΝΑΣ ΙΧΝΗΛΑΤΗΣ"  
ο κ. Κυριάκος Χήνας διατελέσας καθηγητής Ιστορίας στο Ευρωπαϊκό Σχολείο Καρλσρούης στη Γερμανία.

Συνειδητή θα ήταν η αντίστασή μας  στην πραγμοποίηση και στο φετιχισμό της Ιστορίας, εάν δεν περιοριζόμαστε μόνο στη γεγονοτολογική γραφή των ιστορικών συμβάντων, δηλαδή στην ασχολίαστη παράθεση μόνο των γεγονότων. Ερευνώντας τους παράγοντες που διαμόρφωσαν μια ιστορική εξέλιξη και οδήγησαν σε μετασχηματισμούς της  ζωής μας, μπορούμε πλέον να ξέρουμε τι πρέπει να αποφεύγουμε και τι πρέπει να δυναμώνουμε. Ιδιαίτερα η μελέτη της Επανάστασης του 1821 στην Ευρυτανία, εφοδιάζει τη σκέψη μας με κοινωνικοπολιτικά συμπεράσματα που μπορούν να είναι η αφετηρία μιας δημιουργικής συλλογικής αντίδρασης στα εκφυλιστικά φαινόμενα της εποχής μας. Ας παραθέσουμε συνοπτικά μερικές σχετικές απόψεις.

Οι Κλέφτες αποτέλεσαν τον πιο γνήσιο επαναστατικό πυρήνα του κινήματος. Ο ανεπανάληπτος Μακρυγιάννης χαρακτηρίζει τους Κλέφτες  «ως μαγιά της λευτεριάς».  Επίσης ο μεγάλος οραματιστής Ρήγας Φεραίος στον «Ύμνο Πατριωτικό» αναφέρει ονομαστικά 30 Κλέφτες σαν παράδειγμα που πρέπει να μιμηθούν όλοι οι ραγιάδες. Τέλος το σπουδαίο έργο «Η Ελληνική Νομαρχία» (1806) περιγράφει τους Κλέφτες ως υπερήφανους ανθρώπους οι οποίοι δεν ανέχονταν την τυρρανία και κατέφευγαν στα δάση και στα βουνά για να διαφυλάξουν την ελευθερία τους χωρίς να ενοχλούν τους χωρικούς. Αυτές οι τρεις αναφορές γίνονται επειδή υπήρξε κάποια προσπάθεια να απαξιωθούν οι εξεγερμένοι Κλέφτες ως τρόμος των απλών χωρικών. Εάν όμως οι Κλέφτες απειλούσαν κάποιους, αυτοί ήταν οι τουρκοπροσκυνημένοι κοτζαμπάσηδες ή πλούσιοι που με την προκλητική ζωή τους, χωρίς όριο ήθους και αξιών, σκανδάλιζαν το ραγιά που δοκιμαζόταν σκληρά.  Αυτό που προσδιόρισε καθοριστικά την προσφορά των Κλεφτών στην επανάσταση ήταν η συλλογικότητα. Ο Κατσαντώνης, ο  Τσιόγκας, ο Λεπενιώτης, ο Λιακατάς, ο Δίπλας και τόσοι άλλοι, όχι μόνο δεν αυτονομούνταν στην ασπόνδυλη ιδιώτευση που κυριαρχεί σήμερα, αλλά συνεργάζονταν  μέσα σε κάθε ομάδα δράσης συσπειρωμένοι σε μια ενότητα, η οποία διαχρονικά είναι η μόνη εγγύηση επιτυχίας. Σε όσες περιπτώσεις  διασπάστηκε αυτή η ενότητα (κλασσικό δείγμα ήταν η Καλιακούδα) με έριδες και αντιπαλότητες, το αποτέλεσμα ήταν να γυρίσει πίσω το επαναστατικό κίνημα.

Η παρουσία των Αρματωλών αν και ήταν αμφιλεγόμενη, διότι ήταν επιφορτισμένοι να διατηρούν την τάξη στα χωριά και να εξασφαλίζουν την καταβολή των φόρων, μας επιτρέπει, ωστόσο, να διδαχθούμε ευδιάκριτα συμπεράσματα και από τη δική τους ιστορική εξέλιξη.  Αρκετοί Αρματωλοί όπως ο Καραϊσκάκης, ο Μπουκουβάλας, ο Ζήδρος, οι Γιολδασαίοι, ο Σαφάκας στελέχωσαν τον επαναστατικό στρατό. Από αυτό βλέπουμε ότι,  υπό συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, υπάρχει ελπίδα, ακόμη και σε εκτελεστικά όργανα της εξουσίας, να διατηρήσουν μια φιλολαϊκή στάση, υπό την απαραίτητη όμως προϋπόθεση να έλθουν σε ρήξη με τους μηχανισμούς της εξουσίας και να ζουν και να ευαισθητοποιούνται δίπλα στις ανάγκες του λαού, όχι αυτοφυλακισμένοι στα παλάτια της ματαιοδοξίας τους.  Mερικοί  Αρματωλοί σταδιακά συνειδητοποιούσαν ότι άμεσος στόχος έπρεπε να τεθεί η βοήθεια προς τον Αλή των Ιωαννίνων, για να νικήσει τους Τούρκους κυρίαρχους της περιοχής, ώστε να δημιουργήσει ένα αυτόνομο κράτος, το οποίο στη συνέχεια να το ανατρέψουν οι ίδιοι και να εγκαταστήσουν μια ελληνική τοπική κυβέρνηση. Στη σύσκεψη του Καρπενησίου (1805) πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε ο Δημήτριος Παλαιόπουλος (αλληλογραφούσε με το Μέγα Ναπολέοντα και τον Ρήγα Φεραίο) και αποφασίστηκε η εκδίωξη των Τούρκων. Στις σχετικές επιχειρήσεις διακρίθηκαν οι Μπουκουβαλαίοι, οι Κοντογιανναίοι και άλλοι Αρματωλοί. Το έξυπνο ελληνικό σχέδιο ενώ προχώρησε με την επικράτηση του Αλή, δεν ολοκληρώθηκε αφού τα σχέδια για ανατροπή του Αλή και ελληνική κυβέρνηση προδόθηκαν και ο Παλαιόπουλος φυλακίστηκε στα Ιωάννινα.

Εδώ όμως θα κάνουμε μια απαραίτητη και σημαντική επισήμανση. Αντίθετος σε κάθε θεωρητικό σχέδιο ή προγραμματισμό για προσωρινή έστω συνεργασία με τον Αλή ήταν ο θρυλικός Κλέφτης Κατσαντώνης. Αυτός μας δίδαξε ότι μια έντιμη πορεία προς τη δικαίωση δεν μπορεί να νοθεύεται με συμβιβασμούς, μικροϋπολογισμούς και αντιφάσεις. Κατά την περίοδο 1801-1809 προκάλεσε σημαντικές απώλειες στους Τούρκους και τον Αλή. Με ορμητήρια πάντα τα Άγραφα καθώς και τα μοναστήρια  της Τατάρνας και τ’ Αϊ-Γιαννιού στο Παλαιοκάτουνο, αφάνισε 300 Τουρκαλαβανούς του Ιλιάσμπεη στην Κρύα Βρύση, άλλους 150 υπό τον Γιουσούφ Αράπη στην Κεχρινιά και τη μεγάλη δύναμη του Βελη-Γκέκα κοντά στο Προσηλιάκο των Αγράφων. Παράλληλα αποτελούσε αληθινό λαϊκό είδωλο, αφού προστάτευε το δοκιμαζόμενο πληθυσμό της περιοχής, που υπόφερε από κατακτητές και κοτζαμπάσηδες.

Αν και ενίοτε το ένστικτο του λαού ξεγιελιέται από φανταχτερούς πολιτικάντηδες, είναι ξεκάθαρες οι μαρτυρίες ότι στην Ευρυτανία είχαν συνειδητοποιήσει ότι η ελευθερία  θα ερχόταν με τη συντονισμένη δράση Κλεφτών και Αρματωλών. Ο λαός έλεγε «και στον κλέφτη ψωμί και στον αρματωλό χαμπέρι». Όσο κι αν οι Τούρκοι εξωθούσαν τους  Κλέφτες και τους Αρματωλούς να συγκρουστούν μεταξύ τους, οι ιστορικές πηγές βεβαιώνουν ότι στην Ευρυτανία (με εξαίρεση δύο περιπτώσεις) δεν υπάρχουν τέτοιες αδελφοκτόνες διενέξεις. Και όσο τα χρόνια περνούσαν συνέβη αυτό που βλέπουμε τακτικά στην Ιστορία: κοινωνικές ομάδες που έχουν ρεαλιστική επαφή με την πραγματικότητα, αντιλαμβάνονται το αληθινό συμφέρον τους, που δεν το είχαν μέχρι τότε νιώσει. Έτσι πάρα πολλοί  Αρματωλοί παρατούσαν τα αρματολίκια που τους είχαν παραχωρηθεί από την εξουσία, έρχονταν πιο κοντά στους Κλέφτες και έτσι εξελίσσεται  μια αμοιβαία διαλεκτική επίδραση που σφιχτόδεσε Κλέφτες και Αρματωλούς σε μία ακατάλυτη ενότητα που τελικά λειτούργησε προς όφελος της εξέγερσης.

Σχετικά με τον αδούλωτο χαρακτήρα του Ευρυτάνα, δεν πρέπει να μας ικανοποιεί η απλοϊκή ερμηνεία ότι είναι χάρισμα της φύσης ή μια συνηθισμένη συμπεριφορά στους ορεινούς πληθυσμούς. Δεν είναι έτσι τα πράγματα. Στα 435 χρόνια τουρκικής κατοχής, διαφοροποιήθηκε ο χαρακτήρας του ελεύθερου-ένοπλου-απροσκύνητου Ευρυτάνα από τους «ζαγκανάδες», τους καχεκτικούς συμβιβασμένους. Όμως με τη Συνθήκη του Ταμασίου (1525) ανανεώνονται τα βυζαντινά προνόμια αυτοδιοίκησης και καλλιεργείται έτσι ο αυτεξούσιος τύπος που δεν ανέχεται καταναγκασμούς. Επίσης η συμμετοχή σε τόσα κινήματα διαμόρφωσε διεκδικητικό χαρακτήρα : το 1601 με το γενναίο Σκυλόσοφο, το 1684 με τον αρματωλό Λιβίνη, επίσης με το μικρό Χορμόπουλο και κυρίως το 1769 με τα Ορλωφικά, μαζί φυσικά με τους ελεύθερους Κλέφτες, εξηγούν την υπερηφάνεια του Ευρυτάνα.

Η εθελοθυσία των Ευρυτάνων απεικονίζεται και στις στατιστικές: περισσότεροι από 800 αγωνιστές πολέμησαν σε 65 τουλάχιστον μάχες της Επανάστασης. Από αυτές, οι 18 έγιναν στην ευρύτερη περιοχή της Ευρυτανίας, με πιο καθοριστικές τη μάχη στο Κεφαλόβρυσο (1823) όπου η νίκη επισκιάστηκε από το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, τη νίκη στην Κορομηλιά και την ήττα στην Καλιακούδα. Η σημαντική στρατηγική θέση της περιοχής οφειλόταν στο ότι ήταν καθοριστικό πέρασμα ανάμεσα σε Λαμία-Μεσολόγγι και ανάμεσα σε Ιωάννινα -Νότια Ελλάδα. Δεν είναι τυχαίο ότι από το Καρπενήσι πέρασαν, πολέμησαν και έζησαν βαρυσήμαντες προσωπικότητες της περιόδου όπως ο Καραϊσκάκης (1825), ο Μπότσαρης, ο Ομέρ Βρυώνης (1823), ο Κίτσος Τζαβέλλας (1828), ο Μαχμούτ πασάς (Δράμαλης-1822), ο Οδυσσέας Ανδρούτσος (Τατάρνα 1821).

Σε δυσπρόσιτους χώρους με γκρεμούς και βράχια (οι περίφημες «αποκλείστρες») εξασφαλιζόταν η προστασία από το κυνήγι των Τούρκων. Στην Καστανιά του Προυσού, στην Τσούκα, στη Βράχα, Μαυρομάτα, στην Κοκκινόβρυση του Κλειστού, διαμορφώνονταν ελεύθερες συνειδήσεις, η καλύτερη μαγιά για τον απελευθερωτικό αγώνα. Οι «αποκλείστρες» ήταν αληθινό σχολείο ελευθερίας, όπως εντυπωσιακά αποδείχθηκε και στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με την αντίσταση κατά των γερμανοϊταλών. Ήταν τόσο έτοιμοι και τόσο παθιασμένοι οι αγωνιστές της περιοχής, ώστε μόλις στις 21 Μαρτίου 1821 (από τις πρώτες επαναστατικές δράσεις πανελλήνια) στην Τατάρνα σκοτώθηκαν 25 Τούρκοι σε ενέδρα που στήθηκε με αριστοτεχνικό τρόπο. Μέχρι τον Αύγουστο του 1821, δεν υπήρχε τμήμα της Ευρυτανίας που δεν ανέπτυξε επαναστατική δράση.

Συμπερασματικά αναφέρουμε πως οι πιο αξιόπιστες αναφορές των Τουρκικών αρχών από το σαντζάκ της Ναυπάκτου (όπου υπαγόταν ένα διάστημα το Καρπενήσι) προς τα πασαλίκια και την ευρύτερη περιφέρεια, εγιαλέτ, μαρτυρούν ότι  συνέφερε τους Τούρκους να ανανεώνουν τα προνόμια αυτονομίας των Ευρυτάνων, που όπως προαναφέρθηκε είχαν από τη βυζαντινή περίοδο, ώστε να μην προκαλούνται συνεχείς εξεγέρσεις και κινήματα από την αδούλωτη ψυχή  και το ριζοσπαστικό φρόνημα του Ευρυτάνα. Τίποτε όμως δεν μπόρεσε να ανακόψει την ορμή ελευθερίας που είχε αφομοιωθεί  στην καρδιά του και έτσι φτάσαμε στις 10 Μαΐου 1821 όταν ο Κώστας Βελής (Στεργιόπουλος) μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, κήρυξε και επίσημα την Επανάσταση στο Κεράσοβο.

Κυριάκος Χήνας, Ιστορικός.

Άρθρο για το blog "ΕΥΡΥΤΑΝΑΣ ΙΧΝΗΛΑΤΗΣ"