Η ντόπια παλιά προφορά...

 

Η ντόπια παλιά προφορά του λαού μας είναι κάπως βαριά με μια μουσική χροιά που μοιάζει με την αντήχηση από τους γύρω πολύμορφους βουνίσιους όγκους, τις βαθιές ρεματιές, τα πυκνά δάση και τα κελαρυστά πλούσια νερά.

Υποδηλώνει ακόμα τη λιτή και βιαστική διατύπωση, που "τρώει" τους φθόγγους και δεν έχει την άνεση και την ασφάλεια της ελευθερίας.

Μέσα στις συγκοπές του λόγου και την ιδιάζουσα παλιά αρθρωση διακρίνεις κάποτε ψυχολογικά στοιχεία της αποφυγής του συγκεκριμένου, απόκρυψης νοημάτων και συνωμοτικής διάθεσης -γεννήματα όλα των δύσκολων ιστορικών συνθηκών μέσα στις οποίες πήρε μορφή η καθομιλουμένη γλώσσα του λαού.

Να μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ιδιώματα της προφοράς:

• Τα άφωνα (άτονα) ο και ω προφέρονται σαν ου (ου άντρας, άφαντους, όμουρφους, έδουσα = έδωσα, Γκόλφου), αγαπάου.

• Τα άφωνα ι (ι,η,ει,υ,οι) ε και ου παθαίνουν συχνά συγκοπή ή αποβολή (σ'κιά = συκιά, τ'γάν' = τηγάνι, κ'φός (=κουφός), τ'Γιώργ' (=του Γιώργου), τραγουδ' (=τραγούδι), έφ'γα (=έφυγα), π'δάει (=πηδάει), κάτ'κους (=κάτοικος).

• Τα άφωνα ε και αι προφέρονται σαν ι (έρχιτι = έρχεται, πιδί = παιδί, κιφάτους = κεφάτος)

Πολλές λέξεις αποβάλλουν το αρχικό τους άτονο φωνήεν (γελάδα = αγελάδα, γούμενος = ηγούμενος, Λένη = Ελένη).

• Σε πάρα πολλές λέξεις αποκόβεται το τελευταίο άτονο φωνήεν (σπίτ', φέρ'το)

• Δυο φωνήεντα που μπορεί να χωρίζονται από ένα γ συνεκφωνούνται σαν ένας φθόγγος, αφού το σύμφωνο γ χάνεται (βάια = βάγια, πλάια = πλάγια, μάια = μάγια).

• Όταν ύστερα από το ι (η,υ,ει,οι) και το ε (ε,αϊ) ακολουθεί άλλο φωνήεν, τα 2 φωνήεντα προφέρονται μαζί κι ένα γ αναπτύσσεται πριν απ' αυτά (άδγιος = άδειος, σάπγιος = σάπιος)

• Τα 2 γειτονικά φωνήεντα μπορεί να οδηγούν σε συναίρεση (δεκάξι = δεκαέξι), τρώτε = τρώετε, τρώγετε). Στα ρήματα προτιμάται ο ασυναίρετος τύπος στο πρώτο και τρίτο ενικό πρόσωπο (αγαπάω, αγαπάει).

• Η έκθλιψη είναι πολύ συχνή (τς ανθρώπς). Αλλού όμως παραλείπεται (του αμπέλ' = το αμπέλι, όχι τ' αμπέλι, του άσπρου πανί = το άσπρο πανί).

• Η κατάληξη -ει του δεύτερου ενικού προσώπου των ρημάτων στην ενεργητική φωνή αποβάλλεται (γράφ'ς = γράφεις). Κάποτε όμως ο δίφθογγος αυτός διατηρεί μια πολύ αδύνατη και γρήγορη φωνή ί, όπως στα: πίν(ι)ς, θέλ(ι)ς. Σε κάποιους βλάχους-σκηνίτες συναντούσες το τραχύ θέλς, πινς.

• Το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο της ενεργητικής των ρημάτων μετά την αποβολή του ου και της μεταβολής του ε σε ι γίνονται έτσι: έχ'νι = έχουνε= έχουν.

• Συχνά αποβάλλονται φωνήεντα από τον κορμό της λέξης (όπως αναφέρεται παραπάνω) αλλά γίνεται και κράση φωνηέντων (πούντος = που είναι 'τος, σόπαιρνα = σου έπαιρνα).

• Με τις αποβολές ή συνιζήσεις μοιάζει να τονίζονται οι λεξεις πιο πίσω από την προπαραλήγουσα (κάθ'σαμε = καθίσαμε, έπιασαμι = επιάσαμε).

• Στα κείμενα της εποχής της Τουρκοκρατίας συναντούμε το δίγραμμα τζ (έτζι, τζοπάνος) στη θέση της γραφής και της προφοράς του τσ (έτσι, τσοπάνος).

Σημείωση συγγραφέα: Η φθορά και η αλλοίωση των γλωσσικών στοιχείων κατά την προφορά σε κάποια απόμερα χωριά της Ρούμελης ήταν τόσο μεγάλη σε παλιότερα χρόνια, ώστε ακούοντας μια συνομιλία γερόντων χωρικών νόμιζες πως άκουες ξένη γλώσσα.

Παίζοντας χαρτιά, ρωτούσε ο ένας τον άλλον: "τς έεις τ'ς ασ' ;" (= τους έχεις τους άσσους;). Κι άλλος ρωτούσε πάλι: "Πραζ αν τ'ράου;" (=πειράζει αν τηράω;).

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας αλλά κι ως τις αρχές του αιώνα μας κάποιες συντεχνίες (ραφτάδες, μαστόροι-οικοδόμοι) και κοινωνικές ομάδες (γύφτοι, σκηνίτες-βλάχοι, ντάληδες των Αγράφων) είχαν τα δικά τους συνωμοτικά λεξιλόγια (γλωσσάρια), που τα χρησιμοποιούσαν τα μέλη τους στις μεταξύ τους σχέσεις. Διάδοση είχαν σε ειδικές περιπτώσεις και τα "κορακίστικα". Αυτά δεν είχαν πάντοτε δικό τους λεξιλόγιο. Οι κοινές όμως λέξεις γίνονταν ακατάληπτες από τους αμύητους ακροατές γιατί παραποιούνταν με την παρεμβολή μεταξύ των συλλαβών τους ενός συμφωνημένου προσθήματος. 

(από τον αείμνηστο εκπαιδευτικό , συγγραφέα και δημοσιογράφο Χαρίλαο Μηχιώτη (1914-2012) - ο οποίος υπήρξε και γραμματέας του ΕΑΜ Ανατ. Τυμφρηστού και καπετάνιος του ΕΛΑΣ - μέσα από το παλιό εξαιρετικό σύγγραμά του με τίτλο "Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι", εκδ. Κασταλία)

ΥΓ : οι υπογραμμίσεις στο κείμενο είναι δικές μας, όπως και η συνοδευτική φωτογραφία.

blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"