Μυθολογικές διαστάσεις ενός μυθικού τόπου!

Την παρακάτω μελέτη παραχώρησε, για το blog  "ΕΥΡΥΤΑΝΑΣ ΙΧΝΗΛΑΤΗΣ"
ο κ. Κυριάκος Χήνας διατελέσας καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης στη Γερμανία.

Αν για κάθε περιοχή του κόσμου η Μυθολογία αποτυπώνει τα ψυχολογικά αντανακλαστικά και τις κοινωνικές παραστάσεις του λαού, στην Ευρυτανία συμπυκνώνει ιδιόμορφες παραμέτρους. Σε αυτή την περιοχή συμφύρονται: α) το αυτεξούσιο των ορεσίβιων φυλών β) η πολεμική δεινότητα που θωράκιζε τον πληθυσμό από εισβολές αλλότριων γ) η φυσική καλλονή του χώρου δ) το περιορισμένο επίπεδο πολιτισμικής ανάπτυξης, σύμφωνα τουλάχιστο με τα αστικά κριτήρια ε) ο πολυθεϊσμός ως χαρακτηριστικό των ανήσυχων λαών οι οποίοι επινοούν μεταφυσικές οντότητες για να προσδώσουν συμπεριφορές και χαρακτηριστικά που έχουν οι ίδιοι.

Είναι λοιπόν φυσιολογικό, με τα ερεθίσματα που δημιουργούνται από τόσο ετερόκλιτες αφετηρίες, οι μυθολογικές αφηγήσεις στην Ευρυτανία να μην έχουν έναν ενιαίο προσανατολισμό. Πρόκειται για επιμέρους -ενίοτε και αντιφατικά- στοιχεία, τα οποία αποκαλύπτουν ενδόμυχους φόβους ή λυτρωτικές διεξόδους ή ρεαλιστικές απεικονίσεις της τοπικής πραγματικότητας.

1) Η πιθανότερη εξήγηση του ονόματος «Ευρυτανία» συνδέεται με το μυθικό βασιλιά της και επιδέξιο τοξότη Εύρυτο. Σύμφωνα με το μύθο, ο Εύρυτος, υποκύπτοντας στις αλαζονικές τάσεις που υπέθαλπε η ισχυρή εξουσία του, προκάλεσε σε μονομαχία το θεό Απόλλωνα και σκοτώθηκε. Ο μύθος ίσως επινοήθηκε για να εναρμονιστεί με την παγιωμένη αρχαιοελληνική αντίληψη ότι όποιος υπερβαίνει το Μέτρο, άρα διαπράττει Ύβρη, πρέπει να τιμωρηθεί (Τίσις) για να απαλλαγεί από την ντροπή (Κάθαρσις).

2) Παρά τον ορεινό όγκο της η περιοχή καθορίζεται από τη σχέση της με το νερό. Από παντού αναβλύζει ζωογόνο νερό και αυτό μετακυλίεται και στην ονοματολογία. Το όνομα του ποταμού Αχελώου συνδέεται πιθανότατα με την σανσκριτική ρίζα «αχ», που σημαίνει «πολύ νερό», λέξη που παρατηρείται επίσης και στον Αχέροντα και στην Αχερουσία. Η βαρύνουσα σημασία του στη ζωή της περιοχής τον ανέδειξαν στη λαϊκή μυθική αντίληψη ως πατέρα όλων των υδάτων που ρέουν. Σε όλες σχεδόν τις προϊστορικές κοινωνίες που γνωρίζουμε, αποτυπώνεται η ανάγκη να επιλεγεί κάποιος παράγοντας –στοιχείο της φύσης ως άρχουσα και υπερέχουσα οντότητα, ώστε με την παγιωμένη δύναμη που έχει να παρέχει ψυχολογική προστασία στους ανθρώπους.

3) Κεντρική φαντασιακή αξία έχει ο Αχελώος. Πότε με την ευεργετική διάσταση της ροής του, πότε με το αγρίεμα και το θυμό του («Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου) που κατέστρεφε εκτάσεις και προκαλούσε πλημμύρες, αυτό το ποτάμι πήρε πολλά συμβολικά σημαινόμενα : α) συμβόλιζε τον τιτάνιο αγώνα του Ανθρώπου να διευκολύνει την επιβίωσή του μέσα από την εξομάλυνση κάθε αντιξοότητας που παρεμβάλλει η Φύση. Έτσι, στη λαϊκή αντίληψη μορφοποιήθηκε η νίκη του Ηρακλή στη γιγάντια μονομαχία με τον Αχελώο ποταμό. Αυτή η ανάγκη του πληθυσμού για τον περιορισμό και έλεγχο του ποταμού εκδηλώθηκε στην πραγματικότητα με την αποξήρανση κάθε έλους, την περίφραξη της κοίτης του και ιδιαίτερα με την καθοριστική δημιουργία του φράγματος, που προσφέρει την παραγωγή μεγάλου αριθμού κιλοβατώρων ηλεκτρικού ρεύματος. β) σε ένα τόσο οικείο φυσικό τόπο, ήταν εύλογο για το λαϊκό υποσυνείδητο να του αποδώσει γνωρίσματα τα οποία βίωνε ο απλός άνθρωπος στην καθημερινότητά του. Τόσο η ενότητα όσο και η αντιπαλότητα που εκτυλίσσονται στη ζωή, αποτυπώνονται στην αντίληψη ότι ο Αχελώος ευθύνεται για το χωρισμό δύο συγγενικών ισχυρών ομάδων (όπως ήταν οι Ακαρνάνες και οι Αιτωλοί) αλλά και για την ενότητα πολλών γειτονικών πληθυσμών, αφού διασφαλίζει την πλωτή επικοινωνία μεταξύ τους. γ) Παράλληλα, αντανάκλαση του λαϊκού ερωτικού ενστίκτου παρατηρείται στα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στον Αχελώο: γρήγορος ταύρος και αντρειωμένο βόδι (καταγράφεται και στις «Τραχίνιες» του Σοφοκλή) που εντείνει τις ερωτικές προκλήσεις του προς τη Δηιάνειρα, κόρη του βασιλιά των Αιτωλών.

4) Μια άλλη διάσταση της σύγκρουσης του Ηρακλή με τον Αχελώο (πέρα από αυτή που περιγράψαμε) είναι ότι ο μυθικός ήρωας επέστρεψε στον ηττημένο Αχελώο (που είχε τη μορφή ταύρου) το σπασμένο κέρατό του. Σε αντάλλαγμα έλαβε το κέρας της αίγας Αμάλθειας, που είναι το σύμβολο της αφθονίας. Με αυτό το μύθο επιχειρήθηκε να εξηγηθεί ο σχετικός πλούτος στην αγροτική ζωή τμημάτων της περιοχής

5) Από δύο περιστατικά που αναφέρονται στη μυθική ζωή του Ηρακλή, προκύπτουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες υποθέσεις ή βάσιμες εικασίες για τη θέση της Γυναίκας σε τόσο παλαιές περιόδους. Στο πρώτο, ο Ηρακλής λεηλάτησε την Οιχαλία, αλλά η αιχμάλωτη πλέον Ιόλη αρνήθηκε σε αυτόν να την πλησιάσει ως γυναίκα (έκανε και απόπειρα αυτοκτονίας μάλιστα, πηδώντας από τα τείχη του κάστρου). Στο δεύτερο, ο Ηρακλής αναγκάστηκε να πέσει στη φωτιά, στο Ξεροβούνι της Παύλιανης, για να αποφύγει το μαρτύριο που του προκάλεσε ο δηλητηριασμένος χιτώνας που του έδωσε ο Νέσσος, κατά εντολή της Δηιάνειρας, η οποία αποφάσισε με αυτόν τον τρόπο να τιμωρήσει τον άπιστο άνδρα της. Και τα δύο αυτά μυθικά περιστατικά συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι η γυναίκα τότε μπορούσε να προβάλει μορφές αυτεξουσιότητας και δράσης, χωρίς να φιμώνεται από τη δεσποτική παρουσία του άνδρα. Επειδή αυτό το εύρημα δεν πιστοποιείται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, ίσως πιθανολογούμε ότι η Γυναίκα στην Ευρυτανία είχε κατοχυρώσει τις ατομικές επιλογές της σε κάποιες διαστάσεις της ζωής.

6) Ακόμη μια πειστική απόδειξη του βαρύνοντος συμβολισμού που έχει ο Αχελώος για το λαό της περιοχής, είναι ότι το όνομα της Δίρκης, κόρης του Αχελώου κατά τη μυθολογία, είχε δοθεί σε ένα πορθμείο που μετέφερε κατά τη δεκαετία του ’70 κόσμο και οχήματα από το Παλαιοχώρι στην Αιτωλοακαρνανία (όπως και ένα δεύτερο πορθμείο ονομαζόταν Πειρήνη, όνομα της άλλης μυθολογικής κόρης του Αχελώου).

7) Σε ένα λαό που προσδιοριζόταν από φιλοπατρία, μηχανευόταν τις πιο εφευρετικές μορφές επιβίωσης (με έμφαση στο κυνήγι και στη ληστεία) και βίωνε μια έντονη ανασφάλεια, είναι απόλυτα φυσιολογικό να μυθοποιηθεί η δράση του Οδυσσέα. Ενδεικτικό της ιδιαίτερης τιμής που του αποδιδόταν είναι το μαντείο που είχε δημιουργηθεί γι΄ αυτόν στη σπηλιά της «Αποκλείστρας» ή στη «Μαύρη Σπηλιά» στον Προυσό της Ευρυτανίας. Λατρευόταν σχεδόν σαν Θεός με την ελπίδα που έδινε η πολυκύμαντη ζωή του ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει σε πολλαπλές δοκιμασίες επιστρατεύοντας τις κατάλληλες δεξιότητες.

8) Ελάχιστα πειστικές, αλλά υπαρκτές, είναι οι μυθικές αναφορές ότι στη Μαύρη Σπηλιά-κοντά στο περίφημο μοναστήρι της Παναγίας- είχε καταφύγει και ο τραγικός Οιδίπους, ύστερα από την άφατη οδύνη της προσωπικής ζωής του.

9) Μυθολογικό είναι και το υπόβαθρο μιας διαδεδομένης αντίληψης ότι στην παλαιά τοποθεσία της Σιβίστας, που σήμερα βρίσκεται κάτω από τα νερά της τεχνητής λίμνης Κρεμαστών, υπήρχε μια ολόκληρη πόλη που ονομαζόταν Σιβιστούπολη ή Σεβαστούπολη.

10) Σε ιστορικές κοινωνίες πολλών περιοχών της Γης παρατηρείται εύλογα το πρόταγμα του Ύδατος ως ζωογόνου δύναμης, ενώ συχνά αυτό επενδύθηκε και με φιλοσοφικές θέσεις π.χ. όπως φαίνεται και στον Θαλή. Αυτό που συνάρπαζε το λαϊκό νου ήταν η συμβολή του νερού στην ανάπτυξη της βλάστησης, άρα εκλαμβάνεται ως δύναμη γονιμοποίησης και σε συμβολική επέκταση ως προστάτης των παρθένων και των νέων γυναικών. Με αυτή την αφετηρία μυθοποιήθηκαν οι Νύμφες των δασών, που διακλαδίζονταν σε Δρυάδες (που ταυτίζονταν με τις Μελίες) ή Αμαδρυάδες (γεννιούνται μαζί με τις δρυς, αναπτύσσονται και πεθαίνουν μαζί τους, ενώ τις προστατεύουν συμβολικά από το τσεκούρι των θνητών), σε Ναϊάδες που κατοικούν σε ποτάμια ή σε σπηλιές απολαμβάνοντας τις υλικές χαρές της ζωής, σε Ανεράδες που πλανεύουν γέρους. Μύθοι ευρυτανικών χωριών λένε ότι νεράιδες εμφανίζονταν τα βράδια κοντά σε ποτάμια-πηγές και πλένονταν. Οι άνθρωποι των χωριών λένε ότι, όταν άφηναν τα (συνήθως λευκά) άλογά τους στα χωράφια, την επόμενη μέρα έβρισκαν πλεγμένη τη χαίτη τους. Ανάμεσα στις νύμφες ξεχώριζαν οι πανέμορφες Ορειάδες, κόρες του Δία και προστάτιδες των ψηλών βουνών.

Είναι εύλογο λοιπόν να υπερασπίζει η Ευρυτανία, αυτή η «αρμονική συμφωνία των βουνών», από τη μια ένα μοντέλο αδούλωτης λεβεντιάς και από την άλλη το δικαίωμα ενός καλοσυνάτου κόσμου να τροφοδοτεί το δυναμισμό του μέσα από την πάλη με τη δύσβατη γη και τις ανάλογες συνθήκες ζωής. Και τα δύο αυτά στοιχεία, που ξεκινούν από το μυθολογικό υπόβαθρο και εξακτινώνονται στην ιστορική διαδρομή, συντηρούν την ελπίδα ότι κάποιοι συνειδητοί και μάχιμοι ξέρουν να αντιστέκονται σε όσους επιδιώκουν να μετατρέψουν τον τόπο και τις ρίζες μας σε μια άχρωμη κουκίδα στο χάρτη των εμπορικών σχεδιασμών τους

Κυριάκος Χήνας, Ιστορικός

για το blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"